2025 чылдың январь 1-ден тура республикада «Өг-бүле» деп чаа национал төлевилел боттанып эгелээн. Ооң кол сорулгазы — ажы-төлдүг, ооң иштинде хөй ажы-төлдүг өг-бүлелер санын көвүдедири, өг-бүлениң үнелиг чүүлдерин быжыглаары. Төлевилелди 2030 чылга чедир боттандырар. Национал төлевилелдиң киржикчилеринге регионнуң Күш-ажыл болгаш социал политика, Кадык камгалалы, Өөредилге болгаш Культура яамылары хамааржыр.
«Өг-бүле» национал төлевилелче регионнуң беш төлевилели кирип турар: «Хөй ажы-төлдүг өг-бүле», «Өг-бүлеге деткимче», «Ие болгаш чаштың камгалалы», «Улуг назылыглар» болгаш «Өг-бүлениң үнелиг чүүлдери болгаш культураның инфраструктуразы».
Өг-бүлелерге деткимче көргүзеринге дараазында хемчеглер — ажы-төлдүг өг-бүлелерге социал төлевирлер, социал керээ, губернатор төлевилелдери кирип турар. 2025 чылда ол хемчеглерни боттандырарынга 1 692,9 сая рубль көрдүнген.
«Өг-бүле» национал төлевилелдиң иштинде дараазында хемчеглер бар:
- чаа уруглар садтарының тудуу (бо чылын Кызыл хоорайның Вавилин ээтпээнге 280 олуттуг уруглар садының тудуу);
- уруглар садтарының септелгези (бо чылын Мөңгүн-Тайга кожууннуң Мугур-Аксы сумузунда «Чечек» уруглар садынга капитал септелге);
- улуг назылыгларны болгаш инвалидтерни үр үе дургузунда ажаап-тежээр системаны хандырары (233 улуг назылыг болгаш инвалид хамаатыларга үр үе дургузунда ажаап-тежээр системаны хандырар);
- хөй ажы-төлдүг өг-бүлелерге социал керээ чарарын мурнады көөр (2025 чылда социал керээге үндезилээн күрүнениң социал деткимчезин 3 268 тускай категорияның хамаатыларынга чедирер);
- күрүне деткимчезин өг-бүлелерге бээри (10 болгаш оон-даа хөй ажы-төлдү кижизидип өстүрген иелерге чаңгыс удаа бээр төлевирни тыпсыры, бирги төлү төрүттүнерге белек деткимчези, 191 өг-бүлеге регионалдыг ие капиталының төлевири, ийи болгаш оон-даа хөй ажы-төл төрүттүнген 40 өг-бүлеге чаңгыс удаа бээр акша төлевири).
- культура объектилериниң инфраструктуразы (бо чылын Эрзин кожууннуң Бай-Даг сумузунда көдээ культура бажыңының оран-савазынга база Сүт-Хөл кожууннуң Бора-Тайга сумузунуң улусчу театрынга, Саглы сумузунуң ном саңынга капиталдыг септелгелерни чорудар, Тываның Алдан-Маадыр аттыг национал музейин техниктиг дериг-херексел-биле хандырар, Ак-Довурак хоорайга, Тожу кожууннуң Доора-Хемде база Бии-Хем кожууннуң Туранда ном саңнарын чаартыр).
Социал керээ — «Өг-бүле» национал төлевилелдиң иштинде боттанып турар эң-не дээштиг күрүне деткимчези. Ол амыдыралы чегей өг-бүлелерниң база чааскаан чурттап турар хамаатыларның амыдыралының деңнелин экижидеринче угланган программа-дыр. Социал керээ программазы Тывада акша-хөреңгизи эвээш өг-бүлелерниң санын 40 хуу кызырар аргалыг болган. Ол дугайында Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг бодунуң блогунга бижээн.
2025 чылдың бирги чартыында Тываның 1400 хире чурттакчызы социал керээни чарар аргалыг болган. «Россияның Чазааның деткимчези-биле боттанып турар программаның чорудуу бистиң онза кичээнгейивисте. Ол программа чаңгыс чер чурттугларывыстың амыдыралының деңнелин экижидеринге база берге байдалдан үнүп алырынга дузалап турар. 2020 чылдан тура Тывада амыдыралы чегей өг-бүлелерниң саны 40 хуу эвээжээн. Барык-ла 15 муң хире өг-бүле боттарының орулгазын өстүрүп алган, а 8 муң ажыг кижи хуу сайгарлыкчы азы боду бодун хандыртынып турар деп бүрүткеткеш, ажыл-херээн ажыдып алган»— деп, Владислав Ховалыг демдеглээн.
«Өг-бүле» национал төлевилел чүгле деткимче көргүзер талазы-биле кызыгаарланмайн турар. Чижээ, чедиишкинниг, үлегерлиг өг-бүлелер аразынга «Чылдың өг-бүлези–2025» Бүгү-российжи мөөрейни организастаан. Бо чылын Бүгү-делегейниң Өг-бүле хүнүнде Кызылдың Өг-бүле парыгынга ук мөөрейниң регионалдыг чадазының тиилекчилерин байырлыг байдалга шаңнап-мактаан. Тиилекчи өг-бүлелерге Тываның Чазак Даргазының оралакчызы Орлан Сарыглар биле регионнуң күш-ажыл болгаш социал политика сайыды Эдуард Сандан байыр чедиргеш, шаңналдарны тывыскан.
Бо чылын ол мөөрейге бүгү республикадан 70 өг-бүле киришкен. Номинациялар аайы-биле эң-не төлептиг өг-бүлелер илерээн: «Алдын өг-бүле»— Юрий биле Айлана Оруспайлар (Кызыл кожуун), «Өг-бүле— ёзу-чаңчылдарның кадагалакчызы» — Алдын-Буян биле Урана Хертектер (Мөңгүн-Тайга кожуун), «Ада-чурт камгалакчызының өг-бүлези» — Рафаэль биле Светлана Хоядырлар (Тожу кожуун), «Хөй ажы-төлдүг өг-бүле» — Олимпий биле Айнаш Монгуштар (Кызыл хоорай), «Аныяк өг-бүле» — Алдын-Херел биле Айгуля Успуннар (Мөңгүн-Тайга кожуун), «Көдээ черниң өг-бүлези» — Шолбан биле Шеңне Монгуштар (Сүт-Хөл кожуун).
“Бо өг-бүлелерниң шуптузу бот-боттарын деткижип, чоннуң тергиин ёзу-чаңчылдарын сагып чоруур, ынакшылдың болгаш шынчы чоруктуң ёзулуг үлегери-дир...” – деп Тываның Баштыңы бодунуң блогунга тиилекчи өг-бүлелерге байырын чедирип бижээн.
«Өг-бүле» национал төлевилел-биле ажылдап кылган «Өг-бүлениң үнелиг чүүлдери болгаш культурлуг инфраструктура» федералдыг төлевилелдиң күүселдези-биле Тожу, Бии-Хем кожууннарда база Ак-Довурак хоорайда үлегерлиг библиотекаларга ээлчеглиг септелгелерни чорудуп, оларны амгы үениң интерактивтиг дериг-херекселдери-биле чепсеглээн.
Хөй талалыг ажыл-чорудулгалыг, модельдиг библиотекалар ыраккы кожууннарның чурттакчыларынга культура ачы-дузазының чедингирин бедидеринге база ниити библиотека четкизин хөгжүдеринге дузалаар деп, Тываның Культура яамызы демдеглээн. 2025 чылдан эгелеп «Өг-бүле» национал төлевилел-биле библиотека албан черлериниң чаартылгазы чоруп турар. Бо чылын Тывада үш муниципалдыг библиотекаларның агар септелгезинче база дерип-чепсеглээринче 38 сая рубльди тускайлаан.
/ ТР-ниң Күш-ажыл болгаш социал политика база Культура яамыларының медээлеринден А. СОЯН белеткээн.
Чурукту интернеттен хоолгалаан.
“Шын” №38 2025 чылдың октябрь 2
