Октябрь 14-те Тээлиде Тываның улусчу ус-шеверлер техникумунга “Улусчу ус-тывыш Тываның кожууннарының экономиктиг хөгжүлдезиниң драйвери (база бир шимчедикчизи)” деп темага “төгерик стол” болган. Аңаа сенатор Дина Оюн, Бай-Тайга кожууннуң удуртулгазы болгаш Культура, Өөредилге, Экономика яамыларының төлээлери кээп киришкен.
“Аңгы-аңгы яамы, ведомстволарның төлээлери, кожууннуң удуртулгазы, техникумнуң башкылары “төгерик столга” чыглып, улусчу ус-тывыш талазы-биле ажылды канчаар хөгжүдүп болурунуң аргаларын, кожууннуң экономиказының хөгжүлдезинге чедирип болгу дег салдарының дугайында чугаалаштывыс. Бистиң культурлуг өнчүвүс болур улусчу ус-тывыш талазы-биле Тыва алдаржаан болгай. Амгы үеде бо талазы-биле ажылды уламчылап турар аныяктар өзүп олурары эки. Ындыг-даа болза мастерлерниң хар-назыны улгадып турары-биле башкы кадрлар айтырыы база тургустунуп турар. Оон аңгыда, улусчу ус-тывыш продукциязын каяа, канчаар садып-саарар, өг-бүлезинге чедер кылдыр орулгалыг кезээн шын санап, хандыртынып шыдаптар кылдыр ажылының хевирин канчаар кылза тааржырыл. Чок болза, боттарын ажыл-биле хандыртынган кылыр бе, азы хууда сайгарлыкчы болуп ажылдаза эки бе дээн ышкаш айтырыглар бар.
Оон аңгыда, РФ-тиң Үлетпүр болгаш садыг-саарылга яамызы улусчу уран чогаадыкчы ус-тывышты сайзырадырынче чылдың-на чартык миллиард рубльди үндүрүп турар. Федерация чөвүлелинде улусчу ус-тывыш талазы-биле ажылды хөгжүдер сорулгалыг комиссия база тургустунган. Ында бодум кирип турар болгаш, бистиң Тывадан бо көрдүнген күрүне деткимчезин алыры-биле кандыг төлевилелди киирип болурунуң дугайында база чугаалажып тур бис. Бар каш янзы моондактарны ажып алырынга, бирээде, ус-тывышты шын тодарадып бижиири чугула. Ол Культура яамызының шиитпирлээр айтырыы. Ийиде, улусчу ус-тывышты бүдүрүп үндүрер бүдүрүлгени азы мастерлер каттыжыышкыны дээн чижектиг кандыг-ла-бир структураны бо техникумнуң баазазынга-даа тургускаш, даңзыже киирер. Ону Экономика яамызы шиитпирлээр болза эки. Кажан бо бүгүнү кылып ап шыдаптар болзувусса, чүгле ынчан күрүнениң чылдың-на үндүрүп турар деткимчезинче төлевилелди киирип болур. Кандыг-даа ажыл орулгалыг болган тудум, ылаңгыя аныяктарга сонуурганчыг болуру билдингир. Ынчан олар хоорайларже көжериниң орнунга, өгбелериниң чуртунга оларның кылып чораан улусчу ус-тывыш ажылын уламчылап, чер-чуртунуң ээлери болуп хөгжүүр” – деп, Дина Оюн чугаалаан.
Республиканың кайы-даа булуңунда ус-шеверлер, чазаныкчылар, дарганнар дээш хол-биле ус-тывыш ажылын кылып чоруур мастерлер хөй. А чонар-даштан дүрзүлер сиилбип чазаарының талазы-биле мастер башкылар ховар, чүгле Бай-Тайгада дизе, улуг чазыг болбас. Ынчангаш тыва чоннуң культуразының өнчүзү кылдыр санадыр чонар-даш чазаныкчыларын белеткеп турар чаңгыс-ла ортумак өөредилге чериниң башкыларын деткиири, даш чазаныкчыларынга чогаадыкчы ажылдаарынга эптиг байдалдарны тургузары, кылган ажылдарын садып-саарары – чугула айтырыгларның бирээзи болуп турар. Амгы үеде Тывада 35-тен 40 харга чедир чонар-даш сиилбип чазаар мастерлерниң саны 7 кижи, 40-ден өрү назылыг 9 мастер бар деп “төгерик столга” чугаалашкан.
“Чонар-даштан дүрзүлер сиилбип чазаар ажыл дээрге бир-ле бүдүрүлгениң хөйү-биле үндүрүп турары продукциязынга деңнээрге, чиге-ле чаңгыстың тускайлаң ажылы болур. Мастер бүрүзү бодунуу-биле ажылдаар. Бир дүрзүнү үр үе дургузунда сиилбип кылыр. Ындыг болганда чазаныкчыларга ажылдаарынга таарымчалыг байдалдарны тургузары, чаа үениң дериг-херекселдери-биле хандырары, белеткеп алган ажылдарын акшага чедирип алыры дээш чугула шиитпирлээр айтырыглар хөй.
Ындыг-даа болза бо техникумда чонар-даш чазаныкчыларын өөредип, доостуруп, бо талазы-биле ажылды хөгжүдер дээш, башкы коллективи кызып ажылдап турар. Өзүп олурар салгалдың чонар-даштан дүрзүлер чазаарынга сонуургалын оттуруп, келир үениң ус-шевер мастерлерин илередип, өгбелерден дамчып келген аргаларын утпас кылдыр оларга дамчыдар дээш, республика чергелиг чогаадыкчы мөөрейни эрттирип турар” – деп, Бай-Тайга кожууннуң чагырыкчызы Аржаан Хертек чугаалаан.
Болган “төгерик столга” делегейде ады билдингир даш чонукчузу Лариса Норбу база кээп киришкен.
“Бай-Тайга кожуунга салгалдан салгалче дамчып келген кончуг шыырак мастерлерниң арга-дуржулгазын өзүп олурар салгалдарга дамчыдары чугула. Амгы үеде бистиң республикада шеверлер хол-биле кандыг-даа ажылдарны кылып турар. Ол кылган ажылдарын моон-даа соңгаар канчаар сайзырадып болурунуң дугайында “төгерик столга” чидии-биле көдүрүп чугаалажып турарынга амы-хуумда дыка өөрүп олурдум. Чүге дээрге амгы үениң аныяк салгалы бо талазы-биле сонуургалы эвээш, идепкейи сула-дыр. Черле ынчаш, даш чонар талазы-биле ажылды аныяктар аразынга сайзырадыр болза эки деп бодаар мен. Бай-Тайганың бо техникумунда даш чонар сургуулдарны өөредип, доостуруп турары өөрүнчүг. Ону доозуп алган оолдар, уруглар ол мергежилиниң аайы-биле быжыг туруштуг ажыл-агыйын канчаар эгелеп алза эки дээн ышкаш чугула айтырыгларны сайгарып турарын кончуг үезинде шын көдүрлүп келген айтырыглар деп санаар-дыр мен” – деп, сураглыг даш чонукчузу Лариса Норбу чугаалады.
Кайда-даа сатпайн турар, кымда-даа чок, ховар дээн чараш кылыгларны улусчу ус-шеверлер чүгле хол-биле кылып турар. Оларның кылган ажылдары кажан-даа хереглелдиг. Тывада шак ындыг мастерлерни деткиири чугула. Ол деткимче Тываның яамы, ведомстволарның демниг кады ажылдажылгазындан дорт хамааржыр деп, "төгерик столга" түңнеп чугаалашкан.
Карина МОНГУШ.
Буян ООРЖАКТЫҢ тырттырган чуруктары.
“Шын” №80 2023 чылдың октябрь 21
