(Сактыышкын)
Кижилер улуг назылап кырааш, эрткен оруун бо-ла сактыр дээр. Ол черле шын. Чамдыктарының эрткен оруу кударанчыг, муңгаранчыг. А өскелериниң өөрүнчүг, магаданчыг. Азы кысказы-биле, кым-даа кижи бодунуу-биле чурттап эртер, колдуу долгандыр байдалдан хамааржыр болгай.
Мен база-ла бодум хуумда чеден харны ажыр чурттай берген болгаш, сактыышкыннарым барба, дерги долу деп болур. Ынчангаш эрткен оруумну эргий бодап, сактып кээримге, ада-ие, өгбелеримге мөгейип, олар дириг бар чорда, четтиргеним илередип көрбээн чордум. Оода эки сактыышкынны Өг-бүле чылында бижип каайн деп шиитпирге келдим.
Черле улустуң хөй кезии ындыг чадавас боор. Кижи бичиизинде көрген-билгенин эки сактып артып каар чүве-дир. Чашкы шаамда колдуу кырганнарым чанынга өскен болгаш (өгде хөй кижи-даа чок, үжелээн бис), оларның чугаа-соодун сөөлүнде бодап чоруурумга, меңээ эртем-биле дөмей ажыктыг, а мээң сонуургаан айтырыгларым, чулчуруушкуннарым ол ийи кырганга эм-дом дег херектиг, солун-хөглүг турганын аалывыска келген чорумалдар, төрелдер-биле чугаазындан чайлыг-ла билип алыр мен. Аалывыс чүгле кыштагга чаңгыс өг турган. Чазаг, чайлаг, күзеглерге аалдар кожа-кожа хонуптар. Оларның ажы-төлү-даа арбын. Чамдык болуушкуннарны шокар-шакар сактып келгеш, кажан болганын сөөлүнде айтырарымга, ийиден дөрт харым аразында болган боор чорду. Мээң соомдан бодараан дуңмамны авамның ада-иези азырап турда, ачамның ада-иези кырганнарга чааскаан чассып, чаңнап турганым ол. Үш дугаар оглун авам мен 6 харлай бергенимде божуп чиигээн. Кырган-авам бичии оол уругну сонуургааш, Алеша дуңмам бир харлаптарга, боду-ла аалынче эккелдирип алган. А мээң ол күзүн школаже өөренип кирер үем келген. Ол-ла эрткен үелерде аалга анаа-ла өзүп турбаан мен, күш чедер ажылды шуптузун кылыр, дузалажыр. Ол-ла бүгүнү меңээ тайылбырлап өөредип, аттарын ададыр. Аалга келген төрелдерни кым дээрзин, олар чоруй баарга, шын ададып тайылбырлаар. Чижээ, “Маңаа чораан эр кижи кырган-аваңның чээни Коңгар акың-дыр азы кырган-ачаңның кенни Дадар чааваң-дыр, моон соңгаар ынчаар чугаалаар сен” — деп өөредир.
Кажан мал-маган өдекке турда, оларны таныдар, өң-чүзүнү, онзагай демдектери кандыгыл, кымның өнчүзүл дээн чергелиг чугаа-ла хөй. Кырган-ачам колдуу эр кижиниң ажыл-хожулу-биле ажаанзырап хүнзээр, мээң-биле хөй-ле хөөрежип, угааным алаактырар «башкым» — кырган-авам. Ол черле кончуг сагынгыр-тывынгыр, дириг амытаннар, аъш-чем, өгнүң дериг-херекселдеринге хамаарышкан тывызыктарны дыка хөйнү айтып берип, үргүлчү-ле меңээ тыптырар. Езулуг «улусчу башкы» чораанын улгадып келгеш, үнелеп ханмас мен. Чамдык үелерни шокар-шакар, шал-бул сактырымны үстүнде демдегледим. Ажы-төлүнүң болгаш суурда чурттай берген чоок төрелдериниң хөй эвес малын кырганнарым аалынга өстүрүп берип чораан. Ол шагда оор-сук деп чүве чок болгаш, эртенги чемгерилге соонда, шупту малды одарже үндүр сүрүптерге, инектер бир талазында боттарының кокпа оруунче шуужуп чоруптар. Кежээ бызаалыг инектер боттары кирип кээр, келбээнин кырган-ачам барып уткуур, сүрүп кээр. Хөй нуруузунда дөгере боттары чанып кээр. А шээр малдың одарларын солуштуруп, элээн дөгүдүр хай деп каарга, оожум чаттылып оъттап чоруурлар. Хола хараганнар, чадаң талдар баштары хемирип ырап бар чыдарлар. Дүъш соонда ыяап-ла барып бажын дозуп, бөлүп четчелээр. Чамдыктары үстүп чоруй-даа барган болур. Беш харлааным ол ирги бе, угааным кирип, билип келген үемниң бир хүнүн сонуургадып көрейн.
Ынчан кыш адакталып турган. Ол хүн кырган-авам бир холунда даянгыыжын туткаш, ооргазынга инчеек барбазын чүктээш, өске холунга мени четкеш, хой соондан чорупкан. Бар чыда кырган-авам оожум үн-биле кожамыктап ырлап чоруур. Чылыг-чырыы аажок, хой дозуп кадарар Борбак-Тей даавыстың хүн талазы карартыр эрий берген. Хөлеге талазында ында-мында шокарартыр эрий берген харлар дыка чуга апаргылаан, хүнге кылаңайнып, карак чылчырыктадып чыткылаар. Кышкы үеде хой кадарчы чок оъттап чораанда-ла боор, черде төрүп каапкан, шагда-ла доңуп калган бирээзи бора-көк, оон ырак эвесте хараган баарында аккыры кончуг чаш анайлар мөчүзүн кырган-авам холунда тудуп чораан даянгыыжы-биле черден хоора иткеш, чулдургууштары-биле довураан кактап, аштагылааш, ооргазында инчеегин дүжүрүп келди. Ынаар суп алыр дээш, белеткеп, аксында шидиглерин чеже бээрге, мен коргуп, дедир чүткүй бердим.
— Ии, ии ону канчаар? Коргарымны — деп ыглаңнадым.
— Поок, ындыг чүве көрбээн чаш чүвемни аарай – деп, бажымда кышкы бөргүмнү суйбагылааш — Өлүг малдан кортпас уруум, бичии чаш анайлар ышкажыл. Мооң кежин кырган-ачаң союп каарга, божалап эттээш, бичии өпейлерге чучак кылыр болбазыкпе – дээш, пөс хавынче суп алды.
Даады-ла кара баштыг, калбак кудуруктуг ак хойлар ол дагда шөлээн оъттап чорлар. Янзы-бүрү чүзүннүг, хүрең, калдар-кара, шокар, бора тыва уксаалыг өшкүлер ынаар-мынаар чимзенип чоруур, ылаңгыя сүвүр мыйыстарлыг сарыг серге өшкүлерни баштап алгаш, чоруп-ла каар. Кырган-авам оларже хорадап, кончуп-кончуп дайгырарга, дедир эглип кээп, доктаай бээрлер. Чугаа билир-дир олар деп бодал бажымга кирди. Өшкүлер доктаай бергенде, даштардан чыып каан хоюткуга келдивис. Даг кырында хөй эвес шет ыяштар, дая чечээниң сыптары үнүп турарын тайылбырлап көргүзүп тур.
— Ам бир келгеш, ол дыттардан сааттаар бис – диди.
Хоюткунуң ужурун билбейн:
— Бо суур бе? – деп айтырдым.
— Аа богдароо, суур деп чүңүл? Чолдак кырган-ачаңның хой-мал, бараан хараар, бедиктенир даштары ышкажыл. Үнүп, харап көр даан, сээң холуңдан тудуп алыйн.
Бичии холдарым-биле халбактанып үнеримге, төктүп батпас, быжыг болду. Балдырларым сирилезе-даа, тоовайн, кырында дорт тур мен.
– Оо чаражын! Дээрниң аккыр булуттары чоогумда-даа ышкаш. Доо аалды база көрүп тур мен, дыка бичии өг-дүр. Хойларывыс хөйүн.
Хоюткунуң кырынга ол-бо талаларже долганып, элээн үр кайганып, ыракта дагларны магадап, чүү дээрин бодап чадап турган ийик мен.
— Паа, холдарың доңа берген-дир, ам дүжүп кел, че.
Туттунуп бадып олурумда, кырган-авам ийи колдуумдан туткаш, дүжүрүп алды.
– Бедик черге турарыңга, часкы сырынга арның база доңа берген көрем – деп, кырган-авам мээң ийи чаактарымны чылыг холдары-биле суйбап берди.
— Хол-хавың кет! – дээш, бодунуң хойнундан меңээ курут уштуп берди.
Ол курут шала чымчак, үстүг, сарыг. Меңээ кажангызындан-даа артык чаагай болганы ам-даа думчуумда чытталып турган ышкаш. Ол үеде хүн арай кудулап, сериин салгын чыварлап келген турган боор. Кырган-авам хойну аалче кииреринге белеткендирип дайгырып, чанар орукче бөле хавырарга, дыңнаваан ышкаш, чер чушкуп, дайнанып чорлар. Кырган-авам мени бир холумдан так чедип алган, хоювусту долгандыр оожумнап сүрүп чор бис. Сөөлүнде айтыртынып билиримге, мээң базымнарым бичии болгаш, даглыг черге чер албас «эш» болган чордум. 5–6 хар аразында бичии кижи даглыг орукка дужамык боордан башка, кандыг дуза болур деп мен аан. Тоо быдаргай өшкүлерни хойларга кадып, чанар оруунче углай шуудадып чорда, орайтай бээр болбайн канчаар.
Хой-өшкүлер тейден баткан соонда, боттары-ла халчып бар чыткан ышкаш кылдыр көрген мен. А бис ийи оранчок соонда калгып чораанывыс ол ирги бе. Кырган-авам инчеекти чүктевишаан, бир талакы колдуунга оруктан кургаг талдар чыып алган.
— Өл ыяш одаарда, өзектеп кыпсып алыр бис – дээрге, мен өттүнүп, чиңге сывырааларны куспаам шаа-биле чыып алган чанып кээр бис.
Хойлар дус чылгап азы аалга артып калган хураганнарын тып эмзирип, боттарының чаңчыккан аайы-биле башкарлыр чүве-дир деп билип ап, кежээниң-не көөр оюнум ындыг турган.
Ол хүн кырган-ачам инектер хайгаараар дээш чорупканын база-ла сөөлүнде билип турдум. Ынчан инектер база төрүп эгелээн болгаш, мындаа-ла төрүттүнгеш, доруга берген шокар ийи бызааны инек саар сери кыдыында муңгаш кажаага аппарып баглаан. Өгде чыышкын адаа хос черге өдек төккеш, хүндүс аал чоогунга төрүттүнген чаш шилги бызаажыкты ханада челеде баглап каап-тыр.
– Аал ээн хүнзээн болгаш, от салдынмаан, электен хевиң ужулба уруум – деп, кырган-ачамның сагындырыын дыңнап ора-ла, бичии бызаа чанында борбак-сарбактар кырында удуп калган болган мен.
– Бир дугаар хой кадарышкан чаш чүве шаа төнгени ол дийин – деп, кырган-авам мени чассыдып, орун кырынче көдүрүп бар чорда, оттуп келчик мен.
Нина СЕРЕНОТ.
“Шын” №83 2024 чылдың октябрь 30