Улуг Тиилелгениң 80 чылының бүдүүзүнде Тываның Баштыңы бодунуң интервьюзунга Ада-чурттуң Улуг дайынынга Тыва Арат Республиканың киржилгези болгаш тускай шериг операциязында амгы үениң болуушкуннарының аразында төөгүлүг чергелешкек чүүлдү демдеглээн. РФ-тиң Чепсектиг күштериниң аңгы-аңгы шериг кезектеринден фронтуда ТШО-нуң дайынчы даалгаларын күүседип турар дайынчыларывыс-биле ужуражылгалар дугайында бодалдары-биле Владислав Ховалыг үлешкен. Ол ышкаш бистиң республика Россияның чаа регионнарынга база дузалажып турарын Тываның Баштыңы чугаалаан. Силер бүгүдеге ооң интервьюзун бирги арындан таныштырар-дыр бис.
Тиилелге чоок эвес турган
Тыва Арат Республика фашизм-биле демиселге ССРЭ-ниң бир дугаар талалакчызы апарганы хөйге билдингир төөгүлүг барымдаа-дыр. Бистиң чаңгыс чер чурттугларывыс совет шеригниң талазынга тулчур күзелин Ада-чурттуң Улуг дайынының эгезинден тура-ла илереткен. Тыва мал ажыл-агыйлыг республика болганда, өреге бүрүзүнге мал турган. Өг бүрүзү фронтуже 10-дан 100 чедир, харын-даа оон-даа хөй баш малды чоруткан. Ынчангы бүдүрүлгелерни дайынчы ёзу-биле эде тургускан. Чолдак тоннарны, хол-хаптарын, хаактарны, эът, кат аймаан, үстү болгаш оон-даа өске республиканың алдын курлавырын фронтуга дамчыдып берген. Араттарның ачы-дузазы-биле ужар-хеме эскадрильдерин тургускан. Кижилерниң сагыш-сеткили канчаар-даа аажок хайныгып турган.
Дайын мурнунда 23 чыл дургузунда Тыва хамаарышпас бот-догуннаан республика турган. Бичии республиканың чурттакчылары 1914 чылда болгаш ооң мурнунда-даа Россияның империязынче дээре дээн эвилекчи болгаш өмээржикчи кылдыр көрүп чораан. ССРЭ-ниң составынче кирер бодал дайын эгезинден тура-ла дыңналган.
ССРЭ-ниң Дээди Чөвүлелиниң Президиумунуң төөгүлүг шиитпири ооң соонда 1944 чылдың октябрьда хүлээп алдынган. Чамдык улус ССРЭ-ниң составынче хүлээп алыр дугайында дилегни тиилелге чоокшулап турда киирген деп бодаары чадавас. Ол ындыг эвес, дайынның баштайгы чылдарында ССРЭ-ниң удуртулгазы бисче көрнүр хире эвес, чуртун камгалаары бирги черге турган болгай. Ынчалзажок 1943 чылдан тура-ла тыва эки турачылар совет солдаттар-биле кады эгин-кожа фашистерни чылча шаап турган.
Хамааты кижиниң хүлээлгези, эр кижиниң хүлээлгези
Дорту-биле чугаалаар болза, дайынга 4065 бистиң чаңгыс чер чурттугларывыс киришкен. Ол дээрге республикага чурттап чораан болгаш ТАР-дан кыйгырткан тыва эки турачылар болгаш ССРЭ-ниң хамаатылары-дыр. Оларның аразында чоокта чаа байыр чедиргенивис дайын киржикчизи, хүндүлүг Георгий Васильевич Абросимов-тур. Чоокта чаа ужуражырымга, Белорусс фронтудан аңгыда, Макеевка болгаш Луганскыны хостаарынга база киришкен болду. Тиилелге шөлүнге Т-34 деп танкының тураскаалының чанынга курсантыларга танкыны башкарарын канчаар өөредип турганын дээш, дендии-ле хөй чүүлдү чугаалаан. Ооң чугаазы кончуг солун болган. Хомушку Чүргүй-оол кудумчузунда бүрүнү-биле асфальтылап каан черге бистиң танкист чаңгыс чер чурттуувус Совет Эвилелиниң Маадыры Чүргүй-оолга тураскаалдан салырын дилээн. Ону шагда-ла кылыр турган. Ынчалза-даа, кажан-даа кылбазының орнунга, орай-даа болза ажырбас. Кылыр бис.
Белоруссияга Чёрные Брода деп суурга чорумда база Тывадан механик-чолаачы Михаил Бухтуевтиң болгаш танк командири Дмитрий Комаровтуң маадырлыг чоруунга тураскааткан Т-34 деп танкыны тургускан болду. 1944 чылдың чайын дайзынның бронепоездизин буза үстүрүп, бүгү-ле дайыннарның төөгүзүнде чаңгыс-ла маадырлыг чорукту кылганнар. Михаил Бухтуевке амы-тынындан чарылган соонда Совет Эвилелиниң Маадыры деп атты тывыскан. Беларусь Республиканың Чепсектиг күштериниң шериг кезектериниң маадырларының алдар-адынга тураскаадып салютту адып, сактыышкын ёзулалын кылган.
Бис чуртувусту камгалаар ужурлуг бис. Ол дээрге бистиң эр болгаш хамааты хүлээлгевис-тир. Ада-чурттуң Улуг дайынының үезинде тыва эки турачылар Украина девискээрин фашистерден хостаан. Бөгүн база-ла бистиң оолдарывыс Украинаны нацистерден хостап турар. Тускай шериг операциязы эгелей бергенде, оларның кырган-ачаларының хостап каан черлерин көргенин олар чугаалаан. Бодап-даа көрүңер, уйнуу азы уйнуунуң оглу өгбелериниң изин изеп, баштарын көдүрүп келген нацистерни чылча шаап турар дээрге. Мен бодаарымга, ынчан-даа, ам-даа удуртулганың, Тываның чонунуң мурнунга ол-ла сорулгалар турган: бүгү күш-биле фронтуга дузалаар. Бистиң чаңгыс чер чурттугларывыс ол сорулганы төлептии-биле шыдаар. Ада-чурттуң Улуг дайынының үезинде ышкаш өг-бүле бүрүзү тиилелгеже чоокшулаарынга ажык-дузалыг үлүг-хуузун шыдаар шаа-биле амгы үеде киирип турар.
Донецк Улус Республикага чорумда, бир дугаар дүне-ле агаардан халдаашкыннар ужуп келген. Донецкиже бис ДУР-нуң чазааның даргазы Виталий Павлович Хоценко-биле ужуп келдивис. Ол мээң чаңгыс курсчум кижи. Эртен туруп келгеш көрген, ужар халдаашкыннар бистен ийи-ле квартал хире черге болган болду. Донецкиге сөөлүнде барып чорумда, шыпшың болду. Бистиң дайынчыларывыс дайзынны узуткап чоруй барган, фронт ДУР-нуң төөгүлүг кызыгаарларынче чоокшулай берген.
ТШО-же куруг холдуг барбас болгай бис. Тываның Чурагайлыг хөгжүлде яамызының болгаш өске-даа специалистерниң кылганы радиоэлектроннуг демисел чорудар системаларны (РЭБ) дамчыдып, хөй-ле тепловизорлуг ужудукчу чок ужар аппараттарны садып алгаш чордувус. Тепловизор дериг-херексели бистиң дайынчыларывыска, ылаңгыя шавар халдаашкын мурнунда караңгы үеде хайгыыл ажылы чорударынга кончуг ажыктыг. Удурланыкчызының турар черин, күжүн баш удур билип алгаш, бистиң дайынчыларывыс эвээш чидириглерлиг дайынчы даалгаларны күүседип турар.
“Кыска чалгыгларда”
Демисел шөлү өскерлир. Ам дайынчы хөделиишкиннер девискээринге мотоциклдер, квадроциклдер хереглеттинип турар. Ээлчеглиг сургакчылаашкын үезинде шак ындыг аргыжарынга эптиг элээн техниканы база дайынчыларывыска дамчыдып бердивис. Бистиң 55-ки бригаданың радиоэлектроннуг демисел батальонунда оолдар-биле таныжып алдывыс. Олар боттарының угааны-биле, холдары-биле бүдүрүлгеде безин чок амгы үениң чепсектерин чогаадып кылып турарлар. Боттарының биче төрээн чуртунга аас-кежиктиг чурттаар дээш демисежип чоруурлар. Чуртталганың үнезин билир эрлер кайы хөй. Олар бистиң улусчу ажыл-агыйларывыстың аңгы-аңгы адырларынга кончуг херек. ТШО төнерге оларның-биле кады республиканың хөгжүлдезиниң чаа чадазынче шимчеп үнер бис.
Бистиң аравыс ырак эвес. Каяа-даа чорааш, чуртташтар бүрүзү-биле хол тудуп мендилежир-дир мен. Бир эвес айтырыглар бар болза, албан чугаалаарын диледим. Бистиң дайынчыларывыстың күзелдерин болгаш дилеглерин болдунары-биле шиитпирлээрин көрүп турар бис. Чамдык айтырыгларны маңаа-ла шиитпирлеп эгелей бээр дээш, моон Тываже бо-ла долгаар-дыр мен.
Авдеевка дээш тулчуушкун үезинде 55-ки гвардейжи мото-адыгжы (даг) бригаданың дайынчылары совет хостакчы дайынчылар тураскаалының чанынга Россияның Камгалал яамызының болгаш төрээн Тывазының туктарын киискиткен. Бистиң маадырларывыс Ада-чурттуң Улуг дайынынга ышкаш хоорайны катап база хостааннар. Бистиң дайынчыларывыска Авдеевканы хостааны дээш ДУР-нуң күрүне шаңналдарын тыпсыр дугайында эгелээшкинни деткиир-дир мен. Ол 2024 чылдың күзүн болган. Февраль айда ДУР-нуң баштыңы Денис Пушилинден харыыны алдым. Амдыгаа чедир тулчуп турар дайынчылар командылалдың дилээ-биле Россия Федерациязының күрүне шаңналдары-биле шаңнаткан. Дайын шөлүнге чок болган ийи чаңгыс чер чурттугларывыс гвардияның лейтенантызы Айдың Норбуга база анаа дайынчы Чолдуг Соянга амы-тынындан чарылган соонда, ДУР-нуң Маадыры деп аттарны тывыскан. Бүгү тыва чоннуң, хөй-ле чурттакчылыг черлерни хостажып тургаш, көргүскени маадырлыг чоруу дээш өөрүп четтиргенин дамчыдарын ДУР-нуң баштыңы дилээн.
55-ки бригаданың чаа командири, полковник Андрей Каминский база политиктиг ажылдар талазы-биле оралакчы Сүрен Бады-биле “кыска чалгыглар-биле” удур-дедир харылзажып турар бис. Бо хүннерде тепловизорлар, дроннар херек деп долгап келдилер. Херек чүүлдерни дүргени-биле чорудуптувус. Ам оларны бистиң дайынчыларывыс дайынчы сорулгалар күүседип тургаш ажыглап турарлар.
Мээң улуг оглум Росгвардияда ажылдап турар. Сургакчылаашкыным дугайында чугаалаарымга, ол аажок сонуургап дыңнады. Кажан дужаал келирге, ол ынаар чорупту. Чаа регионнарже чорааш-ла оглумга барып турдум. Бистиң ОМОН-увуска кады барып чордувус. Дүвүренчиг болду. Ол офицер, Росгвардияның Тыва Республикада удуртукчуларының бирээзи. Оглум командылалдың сорулгаларын күүседип, чуртунда бараан болуп чоруурунга чоргаарланыр мен.
Тиилелге бистии болур!
ДУР соонда бир дугаарында Луганск Улус Республикага четтим. Бистиң шефтээн девискээривис – Свердловск район, Свердловск хоорай. РФ-тиң Тудуг яамызы катап тургузар ужурлуг объектилерниң даңзызын тургускан. Биске 3 чылдың ажылының планын берди. Ээлчег ёзугаар школа спорткомплекизиниң ажыдыышкынынга бардым. Бо талада сорулгаларны күүседип шыдап турарывыска өөрүүр-дүр мен. Бистиң хүлээникчивис тыва. Кол бригаданы аңаа-ла тургустувус: тудугжуларны тыпкаш, дугуржуп алдывыс. Ук бригада бистиң хүлээникчивисте 3 дугаар чыл ажылдап турар, ам үш дугаар улуг объектиже кирген. Бо чылын өске школада ажылдарны кылыр бис: серизин, мурнуу талазын, одалга системазын болгаш өске-даа чүүлдерни бүрүнү-биле солуур.
Ийи дугаар объект уруглар сады болган. Ол сорулганы база күүседип шыдапкан, уруглар садынга капитал септелгени чоруткан. Подвалга турган котельнаяны даштынче үндүрген, газ-биле ажылдаар котельнаяны кылган, девискээрин чаарткан. Уруглар садының коллективи Тывага акылышкы уруглар садын тыварын дилээн. Бистиң Өөредилге яамызынга олар-биле кады ажылдажыр, сайзыраар, аалдажыр күзелдиг уруглар садтары-биле чугаалажыр даалганы бердим.
Ол 2023 чылдың май 9-та болган. Ооң мурнунда бис Донда Ростовче Улусчу фронтунуң “автопоезд” акциязы-биле 41 автомобильди чоруттувус. Оларның үштүң бир кезии Тывадан болган. Биче республика ол хире транспорту чорутканы дээш Улусчу фронтунуң удуртулгазы онзазы-биле өөрүп четтиргенин илереткен. Ооң соонда май 9-та Свердловскуга концерт эрттирдивис. Чаңчылчаан хевин кеткеш, национал хөгжүм херекселдери-биле ойнавышаан, сыгыт, хөөмейни бараалгаткан бистиң артистеривисти свердловчулар аажок магадаан. Ол канчаар-даа аажок кайгамчык болган. Бистиң артистеривис чаңгыс эвес удаа кайгаткан. Ол-ла районга экономиктиг тала-биле кончуг күштүг кожавыс Красноярск край, ол ышкаш Хакасия өскээр чугаалаарга, Сибирь Енисейиниң регионнары база дузалажып турар.
Чүнүң-даа мурнунда, чаңгыс чер чурттугларывыс-биле ужурашкан санывыста “Тиилелге бистии болур” дээнивис ышкаш, дүрген тиилелгелиг чанып келирин күзээр-дир мен. Бо сөстер-биле доозуп каалыңар.
Бистиң Ада-чурттуң Улуг дайынының хоочуннарынга кадыкшылды күзедим. Олар бис дээш, өндүр улуг Россия дээш, ол бодунуң ёзу-чаңчылдары болгаш төөгүзү-биле хамаарышпас күрүне болуп сайзыразын дээш, амы-тынын болгаш кадыкшылын берген.
Чыжыргана СААЯ белеткээн.
Чурукту интернет четкизинден хоолгалаан.
“Шын” №19 2025 чылдың май 22