Амыргын-на амыргын, хүндүлүг чонум! Шагаа дүжерге, час келгени ол деп өгбелеривис чугаалап чораан. Бо ай бүдүү айы боор. Бүдүү дээрге эртип турар чылдың сөөлгү айы. Ол айда чыл дургузунда чыгдынган нүгүлден адырлып алыр ай болур. Оон канчаар адырлып алырыл?
Эгелээрде, боттан эгелезе эки: мага-бот, чугаа домак, угаан-медерел-биле кылган үүлелерден арыгланыр. Хүрээ, субурган, ыдыктыг черлерге барып, тейлээрге, мага-бот-биле кылган нүгүлдер арыгланыр. Тейлеп тургаш, тариналар номчуурга, чугаа-домак-билекылган үүлелер арыгланыр. Ыдыктыг бурган башкыларның баарынга тейлеп тура, арыг бодал-биле тейлээрге, угаан-бодал-биле кылган хилинчек-човулаң адырлыр.
Адаанныг оюннар – мөгелер хүрежин, аът чарыштырарын бүдүү хүнче чедирбейн доозар.
Бүдүү хүнү деп чүл?
Бүдүү хүнү дээрге бүдүү айының сөөлгү хүнү болур. Ол хүнде аалда улус даң бажы имиртиңде турар. Арыглаашкынны кодан, кажаа иштинден эгелээр. Ооң соонда өг иштин арыглап-аштаар. Чаа өг көжүп келген ышкаш, аал иштинде чүүлдер туружундан шимчээн турар ужурлуг. Ширтек, дөжек, негей, тулуп, сесиирге тоннар, чоорган, кудус – шуптузун кажаага агаарладып аскаш, шывык-биле кактаар, улаштыр харга база арыглап силгээш, өгже киирер.
Өг иштинге баштай Конгурбааны арыглаар. Бурган башкының булуңу турар черни Конгурбаа дээр. Өг иштинде бар бурган башкыларны делгей салыр. Оларның мурнунга ак чемнерни, амгы үениң чемнерин салып болур. Ишти кара шоколад, эът, чеснок, согуна, перец, балык, дагаа чуургазындан кылган чемнер салып болбас.
Эртенги саңче салыр тыва далганга саржагны, тайга артыжын хоюг артышты холуй булгааш, бурган башкыларның баарынга салыр. Кежээки имир дүжүп турда, аалдың ээлери шупту бүдүү хүнүн демдеглээр, ол чылдың буянын доктаадыр. Чижээ, өг-бүле 3 ажы-төлдүг турган. Баштайгызы оол дараазында кыс, бичиизи оол. Аалдың эр ээзи холдарын авый шавый туткаш, дыгдынып чыдып алыр, кадайы ашааның будун сыртангаш, холун быжыг туткаш, дыгдынып чыдар, дараазында хазы оол авазының будун сыртангаш, дыгдынып чыдар, акызының будун дуңмазы кыс, хеймери оол угбазының будун сыртангаш, дыгдынып чыдып алыр. Бичии оглунуң будун ачазы сыртанып алгаш, бүдүүнү уткуп, эртип турар чылдың буянын доктаадыр.
Бүдүүнү чарары
Бүдүүнүң чеми чудан шай, база эът, шылып каан бүдүн дөңмек дүлген, үскен далганныг манчылыг мүн болур. Бүдүүнүң шайын, мүнүн, шупту аалдың ээлери ижип чемненир, дөңмек сөөгүн хемдип, Бүдүүнү чарып дөңмекти согар, чилиин аалдың ээлери чиир. Чаа чыл ынчалдыр бодарап келир. Бүдүү хүнүнде дааш-шимээн, аас-дыл үндүрүп болбас.
Эртенинде, Шагаа дүшкен хүннүң даң бажында, караңгы имирде, аалдың улузу шупту турар. Туруп келгеш, чаа иштики хеп кедип алыр. Чаа өскерлиишкиннер кижиниң бодундан эгелээр. Чаа чылдың шайын хайындыргаш, үстүн аңгы савага кудуп алыр. Бурган башкының мурнунда белеткеп каан чемнерниң дээжизин саңга салыр чүүлдерни алгаш, адашкылар үнүп кел чыдар чылдың эки чүгүнде бедик черге саңын салыр.
Саң салыры
Саңны душкан-на черге салып болбас. Тускай белеткеп каан даштарның кырынга чээргеннээн ыяштарны өгнүң хана-карактары ышкаш чыттыр сырый салыр. Аразынче тайга артыштарын кыпсырынга белен кылдыр немей салып алыр. Саңны кыпсырда, шүдүнзе азы саазын-биле кыпсып болбас, сыптыг артышты шүдүнзе-биле кывыскаш, хүн үнер чүктен саңны кыпсып эгелээш, хүн аай уламчылаар. Саңче өргүүрде, дүүн бүдүүде белеткеп каан тыва далган, саржаг, артышты бичиилеп өргүүр. Ом Ма Хум деп таринаны номчуур.
Ол чаагай саңның чыды-биле оран-чуртувустуң ээлери чемненир. Саңның чаагай чыды хат-салгын аайы-биле өскээр тарап чоруй баар. Ол чоок-кавының амытаннары чаагай чытка өөрүп, амыраар. Чаа шайның үстүн, ап алган ак чемнерниң дээжизин оран-таңдыже өргүүр. Баштай ачазы бөргүн ужулгаш, черге салгаш, хүн үнер чүкке үш катап тейлээр, дараазында барыын, соңгу, чөөн чүктерже база 3 катап тейлээш, бөргүн кедип алыр. Оолдары ачазы ышкаш ол чүктерже бөрттерин салгаш, тейлээш, аалынче чанып келирлер.
Чолукшулга
Шагаа дүшпээнде, чолукшуп болбас. Шагаа дүшпээнде, ак ай чарлаттынмас. Тыва чон чолукшуурда, алдар-ат, эрге-дужаал, бай-шыыраан барымдаалавас турган. Аалга чолукшуурда, баштай ачазы, оон авазы-биле чолукшуур. Чолукшуурда, “Амыргын амыр-ла бе?” – деп, чугаалааш, бичии кижи баштай чолукшуп ийи холун адаанга туткаш, улуг кижиниң буянын алыр. Улуг кижи бичии кижиниң холунуң кырынга салгаш, йөрээл сөстер сөглээш, чаагынче чыттап каар. Чолукшулга доозулганда, эң улуг кижиге чаа чылдың шайының үстүн сунар. Өскелери база чаа чылдың шайын ижер. Шайлаан соонда, ристиг сүттүг каша база ак чемнерден эгелээр, дараазында эъттиг чемнерни салып хүндүлээр.
Чүк үндүрер ёзулал
Кижи бүрүзү чүгүн үндүрер. Лама башкылардан эрте-ле чүктерин айтырып алган боор. Чижээ, мен бо чылын олудум демирде, хорлал чүгүнче үнгеш, чеди базым баскаш, карыш ишти демирни ол чүкче октааш, хора чедирбес кылдыр эки буян чүгүнден кирип кээр мындыг. Дараазында, шупту бедик дөңнерже үнгеш, хеп-сынын кактап арыгланыр. Бедик черлерже үнерге, ол чылын ол кижиниң хей-аъды бедик болур.
Ак ай
Шагаа дүшкен айны ак ай дээр. Ам чылдың баштайгы ак айы эгелээр. Ак айда кижи бүрүзү буянныг ажылдардан кылыр болза эки, ынчангаш ак айны чарлаар ужуру ында. Ак айда эң-не эки чүүл, хилинчектенип турар амытанга дуза кадары. Ындыг буянның түңнелдери канчаар-даа аажок чаагай болур. Ынчангаш кижи бүрүзү ак айда эки буянныг чүүлдерни кылып чоруулуңар.
Бистиң өгбелеривистиң чаа чылды уткуурунуң сагып чораан ёзу-чаңчылдары бо-дур. Чалыыларга дамчыттым. Номчааш, утпайн сагып чорууруңарны диледим.
Медерелдиг угаанывыс чырыгыже, бүгү-ле амылыглар-биле мен база Бургандан, Дарымадан, лама башкыларның бөлүүнден авыралды хайырлаарын дилеп тур мен.
Хүндүткел-биле Сеңги СОЯН.
Чурукту интернеттен алган.
“Шын” №5 2025 чылдың февраль 13