1967 чылдың чайын чүве. Ортумак школа доосканым соонда, келир үеде кым болурул деп айтырыгны шиитпирлээри-биле Кызылга чеде берген мен. Кырган-ачам ынчан Кызылда оглу Соднам Иргиттиң бажыңынга чурттап турган. Мен чеде бээримге, кырган-ачам амырай берген. Ынчанмайн канчаар ооң-биле чугаалажыр кижи чедип келирге. Баштай чугаавыс Кара-Хөлде амыдырал дугайында болуп турган. Оон чоорту аң-мең дугайынче шилчи берген.
«Кара-Хөлде Садыя оглу Шиминиң хүлбүс шалбалаанын дыңнаан ийик сен бе?» – дидир. «Дыңнаваан мен, ачай» — дидим. «Ындыг болза чугаалап берейн. Ынчан чай эгези, алды айның эге хүннери чүве. Аңның ынчан дүвүрең чылгаар, соругга хөй кирер үези ол, чеди айда аң шоолуг көзүлбес, төрүпкен аңнар шыргайлар иштинче оолдарын чажырар дээш киргилей бээр. Чүгле хүлбүстер, кара-кулактар дижиривис эрткен чылгы анайлар хөй көстүр боор чүве болгай. Садыя оглу Күжүгет Шими ынчан аңнаар-даа дээш эвес, одарда аъттарын көрүп чораан чүве-дир. Тос кулаш, хола дээктиг сыын мойнаандан кылган кончуг сыдымын эгин шавыштыр астыпкаш, базып чорупкан. Аъттарының доктаамал чоруур ужурлуг черлерин көөрге, ында чок болган. Малдарым ырай берген чоор бе дээш, ол черден бир өзен ажылдыр аң чылгаар дүвүреңниг өзенче чорупкан. Девиин чаа чаглактанып эрттирипкени чаъс оът-сигенни өттүрүп каапкан. Кылаштаарга, дааш көңгүс чок, шалың-на кончуг, чүвүр шуут көк суг апарган. Чаны-биле суг агып бадып чыдар дүвүреңниң чанынга келирге, ында бир аңның ужазы көстүп турган. Хөй аңнар чип кааптарга, оңгарланы берген дүвүреңниң иштинче аңның хөрээ кире берген. Бичежек аң болза шуут көзүлбес кылдыр кире бээр хире оңгарланы берген дүвүрең-дир. Чанында агып бадып чыдар сугнуң даажы шылырткайнып дагжап чыткан. Бо эртен аалдан үнүп турда: «Бооң чүктеп ал» – дээрге, кылаштаар кижиге шаптык апаар деп бодааш, албайн барган кижи-дир. Аргамчызын сактып келгеш, шалбалаар кылдыр аяар дүргеш, аргамчы тавы хире черге аяар чоокшулап, оңгарже бажын суп алган чыткан аңны шалбалап-ла дүжүрген. Аң аргамчы даажындан хойгаш, оңгардан ушта халыыр орта, тос кулаш кончуг сыдым хүлбүстүң мыйыстыг бажынче кедирли-ле берген-дир. Аът шалбалаанда, тепкеш туруптар чаңы-биле аргамчызын белинге ораай каапкаш, тепкеш турупкан кижи-дир. Меңнээн аң кончуг эрни аргаже сөөртүп бар чыткан. Чоогунга таварышкан ыяштарга ораап, оожуктурарын оралдажып, аргамчы кошкаш дээрге-ле, кызыра тыртып чоруп олурган. Аңның шаа төнүп, чоорту чүткүүрүнүң тевии кошкап кел чыткан. Кончуг эрниң шаа төнүп, могай-даа берзе, шыдажып-ла турган. Ынчап чоруй, аргамчызын кызырып чорааш, аңны ыяшка чыпшыр тыртыпкан. Аъттар-даа көрген чүве чок, аалынга семис хүлбүс эъди чүктеп алган чанып келген».
Кырган-ачамның бо чугаазын дыңнап олургаш, ол Күжүгет Шимини сактып бодап олурдум. Бир чайын ооң аалы биле бистиң аалывыс Кара-Хөлдүң Огар аксынга кады-даа чайлаан улус бис. Бичии шаамда көрген мен, Кара-Хөлге болгулаан хүрештерге Күжүгет Шими хүрежип-даа чыдар чүве ийин. Өөнүң иштиниң ады Хоюрук, ийи кыстыг, бирээзин Малчын-кыс, өскезин Барың дээр. Бир оолдуг, ооң адын Владимир дээр чүве. Ол Владимир-биле Огар-Аксынга аалывыс чайлап турда, кады ойнап чайлаан бис. Ооң соонда школаның интернадынга чурттап, өөренип-даа турдувус.
Демир-оол САЛЧАК.
Тожу кожуун,
Доора-Хем суур.
“Шын” №87 2024 чылдың ноябрь 13