Тываның бойдус үүжезиниң эң хөй казымал байлаа – хөмүр-даш. Чүгле шинчилеп тодараттынган курлавыры безин, 2002 чылда медээлер-биле алырга, 20 миллиард тонна. Республикада хөмүр-даш курлавырын шинчилээри уламчылаан тудум, ооң хемчээли улам көвүдээри чугаажок. Бо хире хөй хөмүр-даш курлавыры Тываның чурттакчы чонунга чүү хире үеде четчир хире-дир!
Хөмүр-дашты Тываның “кара алдыны” деп адап, ону казып тыпканындан улам байыыр бис деп чурттакчы чонну сургап, аңаа бис бүзүреп турганывыс совет үе-даа турган. Ындыг бүзүрелге барымдаа – хөмүр-даштың өртээниң чииги. Чүге дээрге хөмүр-дашты казып тыварынга карылгаларны күрүне дуглап каар болгаш, хөмүр-дашты канчап садып алыр чоор деп “баш аарыы” совет үениң кижилеринге турбаан. Рыноктуг экономиканың үезинде ол карылгаларны, хөмүр-дашты садар өртээн улгаттырып, чоннуң карманындан дуглаар апарган.
Россия Федерациязының Президентизиниң 1993 чылдың июнь 21-де үндүргени № 934 “Хөмүр-даш үлетпүрүнде байдалды турумчудар талазы-биле хемчеглер дугайында” Чарлыында хөмүр-даштың болгаш оон болбаазырадып тыпкан продуктуларның өртээн хостуг (рыноктуг) деп доктааткан. Россияда социал-экономиктиг байдал кончуг берге, шахтерлар боттарының эрге-ажыктарын камгалаарын күрүнениң удуртулгазындан негеп, шыңгыы политиктиг күш апаар хире боорга, Борис Ельцин хамыктың мурнунда политиктиг сорулга-биле ук чарлыкты хүлээп алган. Политиктиг чылдагаан-биле хүлээп алган бо чарлык ёзугаар хөмүр-даш өртээн хостуг салыпканы компанияларга өртектерге хостуг чаңнаар арганы берген, а хөмүр-даш хереглекчилеринге, эң ылаңгыя чурттакчы чонга, дыка аар социал-экономиктиг согуг болган.
Каа-Хем биле Чадаана хөмүр-даш уургайларының бөгүнгү ээзи “Тыва даг-руда компаниязы” республиканың хөмүр-даш рыногунда монополист бүдүрүлге. Чүгле бо бүдүрүлге хөмүр-дашты казып ап, Тывада хереглекчилерге садып, өртектерни бодунуң санаашкыннары-биле доктаадып турган.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг Тыва даг-руда компаниязының республикада хереглекчилерге садып турар хөмүр-дажының өртээн доктаатканы чүү хире үндезинниин хынаар айтыышкынны регионнуң Тарифтер талазы-биле албанынга берген. Хыналданың түңнелинде 2021 чылда хөмүр-даш өртээн 1 тоннада 2 696, 4 рубль кылдыр доктаатканы бадыткалдыг үндезин чок дээрзи илерээн. Тыва даг-руда компаниязы хөмүр-даш өртээн санап үндүрерде, өртектиң хемчээлин тодарадырынга хамаарылга чок чарыгдалдарны кииргенин республиканың Тарифтер талазы-биле албанының ажылдакчылары илередип үндүрген. Бо барымдааларга үндезилээш, Тыва даг-руда компаниязының республикада хереглекчилерге садып турар хөмүр-дажының өртээн 1 тоннада 2220,1 рубль кылдыр Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг доктааткан.
Республиканың хөмүр-даш рыногунда монополист Тываның даг-руда компаниязы бодунуң продукциязын улуг өртек-биле садар, хөй орулганы киирип алыр дээш, кезээде туржур болбайн аан. Тываның бодунуң байлаа хөмүр-даштың өртээн чөптүг деңнелге тудар дээш, моон соңгаар туржуру республиканың удуртулгазынга кончуг нарын болгаш берге демисел болуру чугаажок.
Хөмүр-даштың 2023 чылда өртээ дээш демисел элээн чидиг болурунуң им-демдектери бо чылдың сентябрь айда-ла көстүп келген. Сентябрь айның төнчүзүнде одаар чүүл складтарынга хөмүр-дашты чүдүрүп чорударын түр када соксадып, ол складтар юридиктиг эрге-байдалдыг болганда, оларга хөмүр-дашты чонга садар өртек-биле сатпас деп чылдагаанны ынчан тыпкан. Октябрь айның баштайгы хүннеринде одаар чүүл складтарынче хөмүр-дашты чүдүрериниң өртээн 2 985 рубль кылдыр доктааткан. Ооң уржуунда хөмүр-даш өртээ 765 рубльге аартаан. Мындыг арганы ажыглап, хөмүр-даш өртээн улгаттырганы 2022 чылдың төнчүзүнге чедир хөмүр-даш өртээ 2 220 рубльдиң деңнелинге тудар деп Тываның чазаа-биле дугуржулганы даг-руда компаниязының хажытканы-дыр.
Тыва даг-руда компаниязы келир 2023 чылда хөмүр-даш өртээниң таривин ажылдап кылгаш, Тыва Республиканың Чазаанче киирген. Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг “Өртектер доктаадыр талазы-биле бадыткалдыг чугаалажыышкыннарны Тыва даг-руда компаниязы-биле чорудуп турар бис” деп чугаалаан дугайында медээ массалыг информация чепсектеринге көстүп келген.
Тыва даг-руда компанияның бо чылдың сентябрь, октябрь айларда хөделиишкиннери “бадыткалдыг чугаалажыышкыннар” чүү хире нарын чоруп турарының демдээ. Олар херек кырында кандыг чоруп турарының дугайында тодаргай медээлер массалыг информация чепсектеринче чугаалажыышкыннарны чорудуп турар талалардан кирбээн.
Шаңгыр-оол Моңгуш.