Тывага июнь 7–9 хүннеринде VIII дугаар Делегей чергелиг «Хөөмей — Төп Азия чоннарының культуразының эртинези» деп шуулган болуру манаттынып турар. Ооң эртем-практиктиг кезээнге 63 илеткелчи, оларның аразында 10 аңгы даштыкы күрүнеден эртемденнер киржир күзелин илереткен.
Шуулган эрттиреринге улуг идиглиг эң баштайгы эгелекчи бодал кайыын үнгениниң болгаш бо хүннерге чедир эрткилээн шуулганнарның түңнелдериниң дугайында Тывада Делегей чергелиг «Хөөмей» Академиязының директору Бады-Доржу Ондар-биле чугааны кылган бис.
— Бир эвес шуут эгезинден алгаш көөр болза, 1988 чылда “Тыва” ансамбли тургустунган соонда, республика иштинге оларның оюн-көргүзүүнче чон бедик хей-аът көдүрлүүшкүннүг кээп, хөөмей-сыгытты дыка эки хүлээп, үнелеп эгелээн үе ол. Ынчан бүдүн Тыва ону манап турганын хөөмейжилер эскерген. Ылаңгыя кожууннарга кээрге, клубче чон сыңмайн турган. Бодум ынчан 4 харлыг турган мен. Өскен-төрээн суурум Чөөн-Хемчиктиң Иймеге концерт көөр дээш кирип чадап турганым сактыр-дыр мен. Ол үеде хөөмей-сыгытты бижиткен кассета-даа ховар турган. Ачам арай деп тургаш, бир кассета тып эккеп бээрге, ону дыңнааш, дыка сонуургаан мен. Ол хевээр хөөмейден черле чарлып көрбээн мен.
Башкывыс Коңгар-оол Борисович сактып чугаалаар кижи. Ол үеде кожууннарга концерт көргүзүп чеде бээрге, залга олурган улус кырган-авалары, кырган-ачаларының шаандагы ырларын айтып берип, оларның кедип чораан кадыг идиктерин, тыва национал херекселдерин безин, белекке берип турган дээр. Ынчалдыр Тывага өгбелеривистиң хөөмейи катап база чоннуң сонуургалын чаалап, нептереп, чылдан чылче сайзырап эгелээн.
— Эң баштайгы болган шуулганның кол организакчылары кымнар турган ирги?
— Кажан ССРЭ буурап дүшкенде, биче буурай чоннар боттарының үндезин культуразынче улуг кичээнгейни салып, фестиваль, шуулганнарны удаа-дараа эрттирип эгелей берген. Чижээ, якуттар хомус музейин ажыдып алган, а Тывага 1992 чылда баштайгы Хөөмей шуулганы болган. Ооң кол организакчылары ТР-ниң Культура яамызы, ынчан сайыдынга Чылгычы Ондар ажылдап турган, а эртем-практиктиг кезээн Тываның эртем-шинчилел институдундан Юрий Аранчынга баштаткан эртемденнер организастап эрттирген. Оларның аразында Зоя Кыргысовна база. Үш чылда чаңгыс катап эртер шуулган 1995, 1998 чылдарда болгулаан. 1998 чылдан эгелеп беш чылда чаңгыс эртер кылдыр шиитпирлээн.
— Бо шуулган өскелеринден кандыг ылгалдыг болуп турарыл?
— Бир эвес, эрткен чеди шуулганга ниитизи-биле 70 авторнуң 111 эртем-ажылы, статьялар парлаттынган болза, чаңгыс бо шуулганга 63 илеткелчи эртем ажылдарын номчуур. Бо киржикчилерниң саны безин хөйнү чугаалап турар. Оларның аразында Япония — 2, Тайвань — 1, Моол — 1, АКШ — 2, Казахстан — 4, Нидерланд — 3, Финляндия — 1, Кыдат — 9 кижи (Хух-Хото — 5, Пекин — 2, Гуанчжоу — 1, Шанхай — 1) база Италиядан эртемденнер киржир. Ынчап кээрге даштыкыдан 24 эртемден илеткел номчуур. Хөй кезии онлайн хевирге, чүгле 3-ү кээп киржир. Россия иштинден: Барнаул, Улан-Удэ, Новосибирск, Абакан, Якутск, Москва, Ханты-Мансийскиден эртемденнер киржир дээн. Оларның 8-и эртем докторлары, 21 эртем кандидаттары, 12 кижи Ph.D. докторлары, аспирантылар — 7, магистрлер — 5, кандыг-даа эртем чадазы чок улус — 9 кижи. Эртемденнерниң илеткелдерин 4 аңгы секцияда чарган. Оон аңгыда мөөрейлиг оюн-көргүзүг база болур.
— Тыва хөөмейже делегейниң эртемденнериниң сонуургалы чылдан чылче улам улгадып турары киржикчилерниң географиязындан көстүп турар ышкажыл. Бо даштыкы эртемденнер хөөмей дугайында чаа кандыг ажыдыышкын кылып, азы чүнү шинчилеп турар ирги?
— Эң-не солун чүүлү, хөй кезии тыва хөөмейивисти шинчилеп турар. Чижээ, Италияда чурттап чоруур российжи бир эртемден: “Мөңгүн-Тайганың хөөмейи” деп илеткел номчуур дээн-дир. Ол ышкаш Кыдаттан кээр эртемденнерниң илеткелдеринден база тыва хөөмейни канчаар шинчилеп турарын билип ап болур бис. “Хүн-Хүртү”, “Тыва кызы” дээш өске-даа бистиң бо бөлүктерниң дугайында база бижип турар.
— Хөөмейни “Бистии!” деп өске чоннар хунаажып турары чажыт эвес-ле болгай. Бо байдал ам оожургаан ирги бе?
— Ийе. Чеже-даа хунаажырга, ону бадыткаптар аргазы чок болуп турар. Канчаар бадыткаар дээрге, ооң төөгүзү-биле. Чижээ, бисте эң баштайгы хөөмей-сыгытты 1897 чылда күүседип турган дугайында бижимел бар. Бо хүнде өске кайы-даа күрүнеде оон эрги бижимел чок. Моолдар-даа, кыдаттар-даа оода 1970 чылдарның безин бижимелдерин көргүзүп, дыңнадып көрүңер дээрге, шыдавааннар, эрги бижимелдер чок болуп турар. Өске чоннар хөөмейлээш, бис ышкаш “увай-увай”, “дембил-дембил” деп бадырып турар. Боттарының чаа чүзү-даа чок. Дөмей-ле тыва хөөмейден дөзевилеп алган болур. Ынчангаш “Хөөмейниң кавайы Тывада” деп чоргаар чугаалап-даа, бадыткаптар-даа барымдааларывыс хөй. Ынчангаш шак мындыг эртем-шинчилелдиг шуулганнарны эрттирип, хөөмейивисти улам-на сайзырадыр күзеливис күштүг.
📢ХӨӨМЕЙНИҢ САЙЗЫРАЛЫНГА ШУУЛГАННЫҢ ЭКИ САЛДАРЫ
— Шуулган бүрүзү чаа чүүлдү немеп, эки түңнелдерни берип турар боор аа?
— Баштайгы симпозиумнуң түңнелинде Делегей чергелиг Хөөмей аттыг эртем-шинчилел төвү тургустунган. Ол үеден тура 2020 чылдың төнчүзүнге чедир барык 29 чыл дургузунда “Хөөмей” төвүн Тываның уран чүүл эртемнериниң доктору Зоя Кыргыс удуртуп келген. Бирги шуулган үезинде “Тываның улустуң хөөмейжизи” деп бедик атты 6 кижиге тывыскан. Шак ындыг күрүне шаңналын бир дугаар тывысканы ол. Мында симпозиумнуң ролю улуг болган. Бо хүнде Тываның улустуң хөөмейжилериниң саны 36 кижи четкен.
Баштайгы шуулганга гуманитарлыг эртем-шинчилел талазы-биле, ол дээрге дыл, хөгжүмнүң байдалының дугайында ажылдар колдап турган болза, сөөлгү үеде медицина, психология, физика, акустика талазы-биле сайгарып, шинчилеп турар апарган. V дугаар шуулган соонда, 2008 чылда Хөөмей чылын эрттиргеш, РФ-тиң чаңгыс аай мергежилдер даңзызынче “хөөмейжи” деп мергежилди киирген.
Делегейниң чоннарынга хөөмейниң чурту — Тыва дээрзин бадыткаары-биле, 2021 чылда Делегей чергелиг Хөөмей аттыг эртем-шинчилел төвүн Бүгү-делегейниң «Хөөмей» Академиязы кылдыр эде адаан. Ол үеден тура ооң директорунга томуйлаткаш, ажылдап турар мен.
— Ынчаарга, Хөөмей Академиязы, шынап-ла, адын бадыткаарынга дээди өөредилге чери кылдыр баазазын калбартып, тускай оран-савалыг болуру, эртемден башкыларның санын көвүдедири чугула ышкажыл?
— Чугула. Бо хүнде Академияның оран-савазының дугайында айтырыг шиитпирленип турар. Чоокку үеде черле болу бээринге шупту идегеп турар бис. Ооң турар чери база билдингир, чер документилери холувуста. Амдыызында Академия Тыва үндезин культура төвүнүң оран-савазында ажылдап турар. РФ-тиң Эртем болгаш өөредилге яамызындан алган лицензиявыс-биле немелде өөредилге чери болуп, хөөмей кичээлдерин эрттирип турар. Ол ышкаш хөөмейлеп өөренип алыксап турар улустуң саны хөй.
Чүгле республикадан эвес, аңгы-аңгы чурттардан сургуулдар онлайн хевирге кичээлдеп турар. Көрдүнген 36 шакты өөренген сургуулдарга тускай шынзылгаларны берип турар бис. Академияда бо хүннерде 12 кижи ажылдап турар, оларның 4-ү эртем чадалыг. Дараазында шуулганга чедир аңгы оран-савалыг, шынап-ла, дээди өөредилге чери апаарынга бүзүреп турар бис.
База бир улуг чедиишкинивис, 2022 чылдың август 8-те Россияның материалдыг эвес культура өнчүзүнүң чаңгыс аай даңзызынче Хөөмей кирген. Чогум 2011 чылда база киирип турган бис, ынчан ол даңзының дөзүнде техниктиг чылдагааннар-биле үрелиишкин болган дээш, киирбейн барган. Ам 10 чыл эрткенде, бо талазы-биле улуг ажылды база катап чоруткаш, кииргенивис түңнелдиг болган.
— Бо-ла шуулганнарга хөөмейжиниң эртежик пенсияже үнериниң дугайында айтырыг көдүрлүп турган боор аа?
— Пенсия дугайында айтырыгны даргаларывыс 1990 чылдарның эгезинде көдүрүп эгелээш, 1993 чылда Тываның хөөмейжилериниң пенсияже үнериниң дугайында 383 дугаарлыг доктаал безин хүлээп алган турган. Ынчалза-даа ол федералдыг мергежилдер даңзызында “хөөмейжи” деп мергежил айыттынмааны-биле, хоойлуга дүүшпейн, түңнел чок арткан. Ол айтырыгны эчизинге чедирер дээш, Зоя Кыргысовнаның удуртулгазы-биле үш улуг эмчи шинчилгезин хөөмейжилерге чоруткан соонда, хөөмей күүселдези кижиниң кадыынга багай салдарлыг болуп турарын бадыткаан. Ынчап баарга, федералдыг хоойлуда айыттынганы-биле алырга, “ыраажы артист” деп мергежилдиг кыс кижи — 20 чыл болганда, эр улус — 25 чыл ажылдааш, пенсияже үнер аргалыг. Федералдыг хоойлу-биле чергелештир “хөөмейжи” деп мергежилдиг улуска база аңгы чиигелделиг пенсияже үнериниң дугайында өскертилге киирери берге болуп турар.
📢ТЫВА ДЫЛ БОЛГАШ ХӨӨМЕЙ — ЧАРЫЛБАС АЛЫШКЫЛАР
— Хөөмейниң келир үеде хөгжүлдези, бо хүнде байдалын канчаар чугаалап болурул?
— Бо хүнде тыва хөөмейниң туружу быжыг-даа болза, бисти чамдык байдалдар дүвүредип турар. Чижээ, “Сараадак” деп бичии хөөмейжилер мөөрейинден эскериглерни кылып турар бис. Чүл дээрге ооң мурнунда чылдарда өзүп олурар бичии хөөмейжилеривистиң саны эвээш-даа турган болза, шынары эки турган. Кожууннардан кончуг күштүг хөөмейлептер оолдар үнүп кээр чүве. Ам киржикчилерниң саны хөй-даа болза, шынары баксырап турар. Мында кол рольду тыва дыл ойнап турар. Сөөлгү үеде бичии чаштарывыстың тыва дылынга чугаалавас апарганы, багай салдарны чедирип турар чаңгыс чылдагаан ол деп санап турар бис. Ылаңгыя хөөмейлээр оолдар тыва дылынга багай чугаалаар болза, олар арыг хөөмейлеп шыдавас болур. Шак бо байдалды амдыгааштан эдип, ажы-төлүвүстү тыва дылынга чугаалап билир кылдыр өөредири, төрээн дылывысты сайзырадыры – хүннүң эң чугула айтырыгларының бирээзи. Тыва дыл чидер болза, нациявыс чидер. Ынчан хөөмей база үнезин чидирип болурунуң айыылы бар.
— Силерге бүрүнү-биле катчып, деткип тур мен. Чугаавыс төнчүзүнде база бир тодаргайлаксанчыг айтырыг, Хөөмей шуулганы биле Хөөмей фестивалы ийи аңгы хемчег дээрзин чамдык улус билбейн турар.
— Ийе. Хөөмей деп сөс кирген болза-ла, улус чаңгыс хемчег деп бодаар. Ындыг эвес. Шуулган — эртем талазы-биле угланыышкынныг хемчег-дир. Ону "Хөөмей" Академиязы организастап эрттирип турар. А “Хөөмей – Азия диптиң төвүнде” деп фестивальдың кол организакчылары Тыва үндезин культура төвү. Бо фестиваль 2016 чылда эгелээн. Ол ийи чылда чаңгыс катап эртип турар. Фестиваль киржикчилериниң чараш чыскаалы Азия төвү тураскаалдың чанынга кончуг көрүштүг болгулап турган болгаш шуулгандан ону чон манаар чадавас. Шуулганның эртем-практиктиг кезээнден аңгыда, оюн-көргүзүглүг хемчеглери В.Көк-оол аттыг Национал хөгжүм-шии театрынга болуп эртер — деп, хөөмейжи чугаалады.
«Хөөмей» Академиязының кылып чорудуп турар айтырыгларын допчузу-биле бижиир болза, хөй. Үстүнде кыска интервьюга немексенчиг чүүл, Бүгү-делегейниң "Хөөмей" Академиязының база бир улуг чедиишкини — 2022 чылда РФ-тиң Культура яамызының деткимчези-биле Академияның баазазынга Чогаадыкчы үлетпүрлер школазы ажыттынган. Ынаар 12-ден 17 харга чедир уруглар барып, 6 аңгы угланыышкынга немелде өөредилгени (анимация болгаш 3D-графика, дизайн, үн режиссеру болгаш үн дизайнери, электроннуг хөгжүм, фото-чурук болгаш видео тырттырары, интерактивтиг технологиялар) чедип ап турар.
Карина МОНГУШ.
Чурукту интернеттен алган.
"Шын" №40 2023 чылдың июнь 3