(Чечен чугаалар)
ЧУЛАРЛАПКАШ
Кежээки имир каксы Ак-Туругнуң бир булак суунуң кыдыынга Хөөрээр ирей-биле дың ийилээ олургулаан бис. Кижим узунзумаар сөөскен даңзазын ында-хаая хайылады соруп каап, бир-ле элдептиг бодалдарынга алзыпкан байдалдыг, шимээн-не чок олурду. Шыпшың... Чүгле салгынның ыяштарда кошкак шиилээжи, чанывыста кара сугнуң чаңгыс аай болгаш үзүк чок шулураажы дыңналгылаар. Хенертен ынаар — башкы сында, та элик, та хүлбүс чүве: аажок чоон үнү-биле огура-дыр.
Ирей дээрге, уйгузундан чаа оттуп келген чүве дег, серт кылынгаш, кезек дыңнаалап олура, чугаалай-дыр:
— Сыын-хүлбүс ышкажыл ол, дуңмакым!
Ирейни бодаарымга, арта-ла сергей берди ышкаш. Ам-на бирээни чугаалап кириптери ол-дур деп кордааш, амырай бердим. Шынап-ла, ындыг болду-даа.
— Аныяк шаамда үргүлчү-ле тайга-сын үнүксээр, хем-шынаа кезиксээр, улуг «аарыглыг» чораан акың боор мен, оол. Ол чокка чурттап-даа шыдавас чораан боор мен. Бо-ла төрээн черлеримниң базым бүрүзүн адыжымда дег көрүп, он салаам дег танып ап чордум. Ол бүгү меңээ амы-тыным ышкаш хайыралыг чораан. Ооң санап четпес байлаанга, аң-меңинге чоргаарланыр чордум...
Ынчаарда чайның ортаа үези ышкаш чүве. Дөө-ле Чаа-Хөл бажының Балдырган деп черге чеде берген мен. Ооң мурнуу чүгүнде улуг хайыр барын көрген-даа боор сен, оол. Сыын, мыйгак, элик, хүлбүс, хайыракан дээш, аңаа келбес-ле аң-мең чок чер болгай.
Чырык хүндүс чүве ийин ол. Хайырның кыдыы-биле эртип чыдарымга, бир-ле улуг аңның (та сыын, та хүлбүс чүве) бели көстүп тур. А хөрээ көзүлбес: үтче шымнып кире бергеш, хайыр чылгап турганы ол чүве дийин.
Бижээм-даа, боом-даа бар эвес — аңнаар дивээн кижи болгай мен. Ынчалза-даа аңчы чүрек дөстүндүрбейн барган болбазыкпе, күжүр дуңмам! Кедеп баргаш, ийи будундан сегирип-ле алдым дедаан. Сүлде-ле бо, ындыг шыырак амытан кажан-даа көрбээн мен! Кедергей-ле шыырак эр болгай мен, ынчалза-даа чеже катап ужур октатканымны безин билбес мен. Черниң ортузунга чедир шак ынчаар хүрежип бады келгенивисте, демгимниң күжү суларапкан хире. А мээң балдыр дээрге, сугда ыяш дег сирилээр. Дерим шаалаар. Ам топтап көөрүмге, кедергей улуг сыын-хүлбүс дивес сен бе! Кызыл хол-биле олче канчап семей берген, аңаа канчап күш чедипкен кайгал ийик мен. Оон белимге чораан сыдымымны чеже соккаш, чуларлай каапкаш, чөрүүлеп чорбуже-ле, аалга чедип эккелген мен. Бир ай хире азырап кээримге, меңээ чаңчыгып калган, алышкылар дег өңнүктежи-даа берген бис. Ынчалза-даа оом эккелгеним тайгазынче хаая эвес муңгаргайы кончуг кайгап алган-на турар, чамдыкта карактарының чаштары борбаңайнып бадып-даа кээр боорга, кээргей берген мен: өскен, төрээн тайгазын сагынгаш, сарынналып турар-дыр. Ынак эжи-даа бар-ла ыйнаан күжүрнүң...
Тайгаже элээн дөгүткеш салыпкан мен.
КЫШКЫ НЕГЕЙ
Ынчаарда амгы шаг ышкаш, мындыг сууржуң омак-хөглүг магалыг үе турган эвес, оол. Кижи бүрүзү (аал бүрүзү дээрим ол дийин) чер сана каш малын сүрүп алгаш, быдарап чоруй баар үе-ле болгай. Оларның ол каш малынга чилбизи четпес чүве-ле чок турган чоор: ийи буттуг байлар, дүжүметтерден эгелээш, дөрт даванныг кокайларга чедир аан.
Ол чылдарның бирээзинде чүве ол. Кыштың соогу канчаар-даа аажок кадыг-дошкун турган чүве. Ооң кадында бир-ле кончуг кажар бөрү тыптып келген, мындыг. Ында-мында аалдарның каш малын бо-ла үзе-чаза соп каапкан болгулаар. Черле алдырары чок: дээрден дүжүп келгеш, дедир дээрже үне берген чүве-биле дөмей-ле.
Бир-ле хүн өөмге шайлап олурумда, кожавыс аалдың ээзи ашак эгиш-тыныш-биле маңнап келгеш, сөглей-дир:
— Шымдап көр, Хөөрээр дуңмай! Чаңгыс инээвисти демги кончуг көк араатан чаза соп каапкаш, дөө ховужукче... – деп чорда-ла, чым-сырт кыннып келгенимден дуп-тура халааш, кышкы негейимни эшти каапкаш, Чүгүрүк-Доругнуң кырынче куш дег, аъттаныптым. Ховужук бажынга чүгүртүп кээримге, ол кончуг четкер ында бир бөлүк кызыл-хараганнарже кирген болду. Черниң агынче үндүр сегирткеш, ховужукту дургаар сывыртап-ла кагдым. Чүгүрүк-Доруг ону кайын чер алзыр: чеде халды бергеш, кымчы-биле бир кактым (хугбайыраан, ажынып, далашкан түлүүм-биле боом албаан болган мен), дайзыным эргилгеш, менче удур шоглап олурда, кышкы негейимни ушта соккаш, кырынче октаптым. Бөрүнүң бажы негейниң чеңинче кире халый берген болбазыкпе, оол. Демгимни ам-на таваар хай деп алгаш, аалга киирип келген мен.
Бодумнуң кышкы негейимни (кижи чүвези ээлиг болгай) уштуп алгаш, демги хейниң «негейин» база ужулгаш, бодун октапкан мен.
ТУРУГ КЫРЫНДАН
Мени, кырган акыңны, мынча назылааже чүнү көрбээн дээр сен. Турупса — узун, тудупса — мөге-даа чордум. Арбан сумумга ат-сураглыг чордум, аңчы, малчын-даа чордум. Черле ынчаш, өлүр тын безин чок чораан акың боор мен, оол.
Шаанда Чаа-Хөл бажының тайгазындан тооруктап чораан мен. Кончуг аныяк үем ол. Таалыңымны шай хайындырым чедирбейн иштей шаап алгаш, кедергей бедик — чүс кулаштан-даа ажыг хире туругнуң кырынга таакпылап олур мен ийин. Бодум хуумда бодалдарымга чардыккаш, кандыг-бир шимээнни эскербейн барганым ол ыйнаан: хеп-хенертен бир-ле амытанның хөректенген алгызындан сырбаш кылынгаш, тура халып келгенимни безин эскербейн барып-тыр мен. Доп-дораан хая көрүндүм: медээжок улуг, ушкан терек дазылы дег, даг-иргек ийи буттапкан, менче халыырынга чаптай берген тур.
Кижиже шава бергенде, чаныш-сыныш чок араатан болгай, шынап-ла, сести-даа берип-тир мен. Боом-даа, бижээм-даа бар эвес. Былдай дүжүп чыда-ла, ооң чер ажа куспаанче кире халый берип-тир мен. Ана, сөөктер кызыраар чүве боор! Ынчалза-даа мени уу-чаза тудуптары аңаа белен эвес болганы ол ыйнаан, туругну куду октап бадырар деп барды ышкаш. А мен: «Бо кулугурну кеземче чокка кааптарга, болур чоор бе?» деп бодай каапкаш, (ону бодаарга, кижиниң угааны кедергей-ле дүрген боор чүве ийин), мени шывадап чыдырда, ооң холундан так аспактаныпкаш, туругну куду ооң-биле кады сииледип баттым. Даг-Иргек менден каш катап аар болгаш, мени мурнай салбайтып бадып кагды.
Ол аразында бир-ле ыргак чүве мени эдерип кел чор. Сегирип алдым — даңзам болду, идиктей кааптым. Оон адыжымда бир-ле чүве өйдүгүп чоруурун билип кааш, көөрүмге ийи-үш хире тоорук сайлары чор. Бирээзин арта казый каапкан болган мен де! Черге кээп дүшкеш, кезек када харлыга берген тынып чадап чыттым. Оон ковайып кээримге, демги дайзыным адаамда чыдыр. Ооң чиге-ле кырынга кээп дүшкен болдум. Ол кезек човууртап чыда өлүп калган.
Мындыг таварылгада кол-ла чүве — девидевези болур. Мен ышкаш аан!
Моңгуш ӨЛЧЕЙ-ООЛ,
ССРЭ-ниң Чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү.
«Шын» №21 2025 чылдың июнь 5