Совет үеде дүктү “чымчак алдын” деп адап турганында ужур-ла бар. Дүктү болбаазырадып, оон хеп, эт-сеп дээш өске-даа барааннарны бүдүрүп, аар өртекке даштыкы чурттарже безин үндүр саткаш, эвээш эвес орулганы күрүне киирип ап турган.
Дүктүг уксаалыг хойларны тускай коданнарга аңгылап, оларга холуксаалыг немелде чемни берип турган. Кадарган хоюндан эки шынарлыг хөй дүктү кыргып алганы дээш, малчыннарга “дүк шаңналы” деп акшаны немей санап бээр. Ынчангаш кадарган хоюнуң деңгели эки, олардан хөй дүктү кыргып алырынга малчыннар дыка сонуургалдыг турганнар.
Планныг экономика үезинде Тываның бодунга тус черниң малының дүгүн болбаазырадыр дугайында чугаа безин ынчан турбаан. Колхозтарның болгаш совхозтарның хой-өшкүзүнүң малын кыргааш, Совет Эвилелиниң өске девискээрлеринде дүк болбаазырадыр бүдүрүлгелерже чүдүрүп чорудуптар. Тываның малының дүгүн колдуунда Хакасияда Черногорскиде комбинатка дужаап турган.
Сөөлгү үеде Тываның малының саны көвүдеп, алгы-кеш биле дүк арбын апаарга, оларны болбаазырадырының, продукция бүдүрериниң, садып-саарарының болгаш ажык-кончаа үндүрүп алырының айтырыы улам-на чидии-биле тургустунуп келген.
Красноярск крайның статистика албан чериниң медээлери-биле алырга, 2021 чылдың төнчүзүнде Тыва Республиканың хой, өшкүзүнүң ниити саны 1254,9 муң баш болган. Бистиң республикавыс Сибирь федералдыг округта эң хөй шээр малдыг регион апарган. Бо сан-чурагайлар-биле алыр болза, Сибирь федералдыг округта эң хөй дүк бүдүрер болгаш болбаазырадыр, оон пөс-таавы аймаан бүдүрер девискээр Тыва болгу дег. Херек кырында ындыг эвес-даа болза, Тыва бодунуң малының дүгүн, кежин болбаазырадып ажыглаарынче үргүлчү чүткүп келген.
2010 чылда Мөңгүн-Тайга кожуунда күрүнениң унитарлыг бүдүрүлгези “Мөген-Бүренге” сарлык болгаш хой дүгүн арыглап чуур, арыг дүктен кидис бүдүрер биче цехти ажыткан. Ооң бүдүрүкчү күчүзү – 1 шакта 80 килограмм дүктү аштаар. Складтар кылдыр ажыглап турган бажың-балгатка биче цехти ажыдып, аңаа дериг-херекселди садарынга 300 муң рубль акшаны сайгарлыкчы чорукту деткиириниң фондузу үндүрүп берген, 144 муң рубльди “Мөген-Бүрен” бүдүрүлге боду салган. Биче цехке арыглап аштаан дүктен өг кидизин, олбуктар, энчектер дээш тус черниң чонунуң ажыглап чаңчыкканы эт-сеп, хеп аймаан болдунар шаа-биле бүдүрүп үндүрүп эгелээн.
Чадаанага, Сүт-Хөлге, Кызыл кожуунга дээш өске-даа черлерге дүк болбаазырадыр биче цехтерни ажыткан. Дүктү республиканың бодунга болбаазырадып болурун олар көргүссе-даа, оларның бүдүрүкчү күчүзү, кылып үндүрүп турар продукциязының хемчээли болгаш шынары бараан рыногунуң бедик негелделеринден куду дээрзи билдингир.
Тыва Республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң хууда программазын 2019 чылда Кызыл хоорайга эрткен чөвүлел хуралга сайгарып чугаалажып турда, Россияның саң-хөө сайыды Антон Силуанов Тывага дүктү болбаазырадыр бүдүрүлгени тургузар талазы-биле айтырыгны өөренип көөрүн РФ-тиң Көдээ ажыл-агый ямызының удуртулгазынга саналдаан. Республика деңнелдиг турган “дүк айтырыы” ынчан федералдыг чергелиг апарган. Тываның удуртулгазы, дүк болбаазырадылгазының айтырыынга дорт хамаарылгалыг яамылар болгаш албан-дужаалдыг даргалар А. Силуановтуң саналындан салдынмайн, Тывага дүк болбаазырадыр фабриканы тудар айтырыгга хамаарыштыр чогуур ажылдарның федералдыг органнарга болдунар шаа-биле чоруткан болбайн канчаар.
Дүктен хеп аймаа бүдүрер фабриканы Тывага тудар талазы-биле белеткел ажылдары эгелээн дугайында медээлер 2021 чылдың эгезинде массалыг информация чепсектеринге көстүп келгилээн. Ол медээлер ёзугаар алырга, фабриканы Кызыл хоорайга тудар, ооң төлевилелиниң техник-экономиктиг үндезинин Тыва Республиканың Чазаанга чугаалажып көрген. Төлевилелди «Инновационный научно-производственный центр текстильной и легкой промышленности» (Пөс-таавы болгаш чиик үлетпүрнүң эртем-бүдүрүлгезиниң чаартыкчы төвү) ажык акционерлиг ниитилел ажылдап кылган. Төлевилээни ёзугаар алырга, чылда 860 тонна дүктү аштап арыглаар, хой-өшкү дүгүнден хендирлерни өрүп белеткээр, хеп аймаа, чоорган, кидис дээш өске-даа продукцияны бүдүрүп үндүрер. Фабрикага 100-тен хөй санныг кижилер ажылдаар.
Фабриканы тудар 3 га черни Кызыл хоорайда тускайлаанын, чаа бүдүрүлгениң дүк аштап арыглаар баштайгы шугумун 2021 чылда ажыглалга киирерин, 2023 чылда фабриканы бүрүнү-биле тудуп доозуптарын база массалыг информация чепсектери дамчыткан турган.
Дүктү аштап арыглаар цехти Кызыл хоорайга тудар дугайында медээни республиканың көдээ ажыл-агый сайыды Сергей Ондар бо чылдың июль айның баштайгы хүннеринде массалыг информация чепсектеринге дыңнаткан.
Төлевилелди боттандырар азы цехти тудар кылдыр “Сергеихинский текстиль” акционерлиг ниитилелди мөөрей байдалынга Тываның хөгжүлдезиниң фондузу шилип алган. Бо акционерлиг ниитилелдиң юридиктиг адрези: Владимир область, Камешковкский район, Сергеиха суур. Кыргаан дүктү аштап арыглаар цех 2023 чылда ажыглалга кирер ужурлуг. Ооң бүдүрүкчү күчүзү – 1 чылда 400 тонна ажыг дүктү аштап арыглаар.
“Арыглап аштаан дүктен продукция бүдүрериниң айтырыы ам дээрезинде тодаргай эвес. Арыг дүктү колдуунда даштыкы рынокче үндүр садар” – деп, көдээ ажыл-агый сайыды Сергей Ондар демдеглээн.
Тываның малының дүгүн болбаазырадыры, оон продукция кылыры нарын болгаш берге ажыл. Ону улуг хемчээлдиг чорударынче баштайгы базым Кызыл хоорайга дүктү аштап арыглаар цехти тудары-дыр деп “дүк айтырыын” эки билир кижилер санап турар.
Шаңгыр-оол Моңгуш.