"Хайнак" ыры

Тыва ыры дээрге сөзү болгаш аялгазы чиңгине тыва болур ужурлуг. Сөөлгү үеде тыва телевидениениң “Хөгжүмнүг байыр” деп дамчыдылгазында хайнак ырыны салып турар апардылар. Ырының ады “Авайымга”. Мен шуут кайгап олурдум. Ол ырыны Тывада билдингир ыраажы күүседип турар. Ооң ат-сывын адавас мен.

Аныяк назынымда Тыва АССР-ниң болгаш Тыва Республиканың школаларынга ыры, музыка башкылап хөй чылдарда ажылдаан мен. Алыс бодум Минусинск хоорайның музыка школазын 1957 чылда доостум. Школаларга ажылдап чорумда, Тываның башкылар билии бедидер институтка композитор Саая Мынмырович Бүрбээ ажылдап турган. Часкы, кышкы дыштанылгалар үезинде ыры башкыларын чыып алгаш, семинарларны эрттирип турган. Ол башкывыстың мынча дээнин таан утпас мен: “Кажан ыры бижип тургаш, өске чоннарның аялгаларынче кажан-даа кирбеңер!”— дээн. Мен бодум ырылар чогаадыр кижи болгаш, бо башкының чугаазын ам-даа утпайн, сактып чоруур мен. Ынчан башкылар билии бедидер институтка тываның улуг композитор башкылары Р.Д. Кенденбиль, А.Б. Чыргал-оол биске кээп, лекцияларны доктаамал номчуп турган. Ыры чогаадып бижип тургаш, өске аймак-сөөк улустуң музыказынче чайлып, тыва аялганы чандыр басбазын катап-катап чагып чугаалап турдулар. Ону ам-даа сагып чоруур мен.

Бо “Хайнак ыры” деп материалды бижип турар чылдагааным болза, “Авайымга” деп ырының аялгазы бурят, а сөзү тыва. Ол, шынап-ла, хайнак ыры болду. Мен аныяамда Улан-Удэ хоорайга өөренип тургаш, бо аялганы концерттерге ырлап турган мен. Ол аът дугайында ыры чүве. Мен шуут кайгап олурар кижи-дир мен. Канчап ындыг хайнак ырыны тыва телерадиога дамчыдып турар чоор. Тыва телерадио эң-не күштүг чепсек ышкажыл. “Хөгжүмнүг байыр” деп дамчыдылгада аялга хынаар тускай специалист чок болганы ол ирги бе?

Тыва аялга тыва дылдың чарылбас кезээ болгай. Ам бо чүгле эгези-дир. Бир эвес үргүлчү-ле хайнак ырыларны дамчыдып туруп бээр болзувусса, тыва чараш аялгаларывыс чиде бээриниң айыылы тургустунуп келзе, канчаар бис! Хайнак ырылар дыңналып турда-ла, Тываның Композиторлар эвилелиниң талазындан ыыт чогу канчап-даа таарышпас херек-тир. Ынчангаш бо мээң көдүрүп турар айтырыымны республиканың Культура яамызының деңнелинге чедир шыңгыы чугаалажып, дээштиг хемчеглерни алыры күзенчиг.

Тывавыстың улуг композиторлары Р. Д. Кенденбиль, А.Б. Чыргал-оол, Д. Хүреш-оол сугларның биске чагып чораан чагыгларын утпайн көрээлиңер!

Черле ынчаш, сөөлгү үеде аныяк-өскен-даа, улгады берген улус-даа ырыларны кандыг-даа комиссияга хынатпайн, ырлажып чоруп турар боор-дур. Ол ырыларның сөзү аажок каңдай, аялгазын дыңнаарга, үш-үдүрүм, кандыг-даа такт чок. Ында казак-даа, моол-даа аялгалар кирип турар. Ынчангаш мээң бодалым мындыг, ырыны чогаадып алган соонда, сөзү болгаш аялгазын тускай комиссияга хынадыр болза эки. Бистиң Тыва республикада чогаалчыларывыс, композиторларывыс бар-дыр. Ынчангаш тускай эксперт комиссиязын тургузарын үе болгаш байдал негеп келген.

Чогаалга болгаш музыкага хамаарылгалыг кижилерниң амы-хууда үзел-бодалын манап артым.

Александр ООРЖАК,
журналист, композитор, хоочун хөгжүм башкызы.

“Шын” №49 2024 чылдың июль 3