Тыва шии чогаалының дээжизи
Виктор КӨК-ООЛ, ССРЭ-ниң Чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү, Тываның улустуң артизи.
ИЙИГИ КӨРГҮЗҮГ
Көжеге артынга
Кеңгиргеңни хеккилетпе, оой-ээй,
Хенче кулун амыразын, оой-ээй.
Дүңгүрүңнү дүкүлетпе, оой-ээй,
Дүктүг кулун амыразын, оой-ээй.
Хам-на-оолдуң хамнаан чери
Чоок-даа бол, барбас-ла мен.
Карам эштиң болчаан чери
Ырак-даа бол, баар-ла мен.
Ай чырыында, хараган, тал аразы шык черде Кара, Салбакай, Уран үш угбалышкы ырлажып кирип келирлер:
Үжелээ бис, дөртелээ бис, оой-ээй,
Үжен кижи шинчилиг бис, оой-ээй.
Дөртелээ бис, үжелээ бис, оой-ээй.
Дөртен кижи шинчилиг бис,
оой-ээй.
Сыгырга эдер
Уран. Ол чүү боор, угбам?
Кара. Сыгырга-дыр, дуңмам.
Салбакай. Сени сүрүп кээр ирги бе, угбам?
Кара. Сүрүп кээр боор. Каяа канчап чоруур чүве ыйнаан. Мындаа бир дургуннап чоруптарымга, чер ортузундан кээп сүрүп алдылар. Ам аалымда чанып келген олур мен. Ам та канчаар ыйнаан.
Уран. Мындаа Балдаң акым урууңарны чедип ап көрүңер деп Мезил-оолдан сөглеткенин дыңнааш, авамны ачам кончуп олурар чораан, «уруун ай дивес, ынаар чоруур улустан опчоктанма деп сөгледир болгай аан» деп олурар чораан.
Салбакай. Ачам дээрге, сени кажып кээрийне дээш, пат-ла олурар кижи чораан. Харын Седипке-даа хорадаар хирелиг. Мындаа Седип эзирик кээрге, ажынып олурар чораан. Седип биске келгеш, угбаңар кажан аалдап келирил деп айтырып-ла турар болгай, угбам.
Кара. Седип эки-ле кижи чүве, дуңмаларым. Бо черде уруглар кандыг ыры ырлажып турар-дырлар, дуңмаларым?
Уран. Ары ажып чораан оолдар мындыг ырлар ырлап келген чорааннар.
Кара. Кандыг ыр-дыр ырлап көрем, Салбак?
Салбакай. Чиктии сүргей сирлеңейнип турар ыр-ла чораан.
Уран. Мындыг чүве, угбам. (Ырлай бээр). «Хам-на оолдуң»…
Салбакай. Ойт! (Кара каттырып каар). «Дагдан баткан кара-дашты» дээш аан…
Уран. Кандыг аайлыг кижи боор. Кижи ырлаарга.
Кара. Харын аан, ырла че, дуңмам?
Уран. Дагдан баткан кара-дашты дээш бе?
Салбакай. Ийе, Хам-оол дээриңге, дыңнап кагза, талаар болбас ийикпе.
Кара. Хамаан бе ол… Че, ырла, дуңмам.
Уран. (ыры-биле):
Дагдан баткан кара-дашты
Далай мен дээш суг-даа канчаар.
Таарышкан ийи хемни
Дарга мен дээш кым-даа канчаар.
Сээң-биле мени канчаар
Селиир эвес, септээр эвес.
Серге кежи чоорган болза,
Селээй эртик, септээй эртик.
Хоржок-ла мен, талаар-ла мен
Холум берген хоорум-на бар.
Холун берген хоорумдан
Когаралын негеп алзын.
Кара. Эки-ле ыр-дыр, дуңмаларым.
Салбакай. Угбам, ам сен ырлап көрем.
Уран. Шынап-ла, ой.(Тургаш, Караның бир талазынга олуруп алыр).
Кара. Бо чоокта ырлап көрбээн мен, боскум баксырап калган боор ийин. (Кара ырлаар).
Ырлап аар дээш, ырлаарымга,
Ыым эткеш, талаар-ла-дыр.
Ыыттавайн чоруур дээрге,
Ышкам хөрээм шыдашпас-тыр.
Өлү бээрге база кончуг,
Өзен черге октаплаттар.
Өзе бээрге база кончуг,
Өске кижээ бериплеттер.
Уран. Седип база үргүлчү бо ырны ырлаар чораан, угбам. Бо ырны кандыг кижи ырлаар ыры боор, угбам?
Кара. Мен ышкаш мындыг кижиниң ырлаар ырызы-дыр ийин. Бир эвес аас-кежиктиг кыстар болзуңарза, ырлавайн барып болур силер.
Салбакай. Кижи муңгарай бээр ыры-дыр оң, ырлаар эвес.
Кара. Силер чүнү ырлажып турар-дыр силер, дуңмаларым? Салбакай чүү деп ырлаар-дыр, дуңмам?
Уран. Салбакай бе?
Кара. Ийе. Чүү деп ырлаар-дыр. Ырлап көрем.
Салбакай. Чүнү билир бо. Мелегей уруг.
Уран. Билбес боор бе?
Кара. Харын аан. Че, ырлавыт, чинчи бээр мен.
Уран. Салбакай мынча деп ырлаар кижи боор, угбам. (Ырлаар):
Турам-биле чурттаайн дээн мен,
Туруг баарын чурттаайн дээн мен.
Турам-биле барайн дээн мен
Дунда кара барайн дээн мен.
Уранның ырызының аялгазы-биле көжеге артындан уламчылап, хөй улус ырлажы бээр.
Сайда терек хөлегези
Сайдан чайлап кай-ла баарыл.
Сарыг-Ашак уруглары
Бистен чайлап кымга баарыл.
Урук-биле тудуп мунар
Узун дурттуг Ояланы.
Удуй бээрге, дүшке кирер
Уран биле Салбакайны.
Седип кирип келир. Уруглар чаштына бээрлер.
Седип.
Караңгыда сылдыс кара,
Каттыраңнаан Карам кара.
Бүлүңгүйде сылдыс кара,
Бүлделиңнээн Карам кара.
Кезек када сээң эжиң,
Кедизинде мээң эжим.
Амдыызында сээң эжиң,
Алызында мээң эжим.
(Хараган артындан «Седип» деп үн дыңналыр. Седип дилээш туруп бээр). Бо канчап чорууруңар ол?
Уруглар. Ойнап чор бис… Седип, ой чес…
Кара. Седип кижи мендизи безин айтырбас апарган-дыр аа.
Седип. Па, кайы сен сен бе? Каям бээр келем, көрейн.
Уран. Ол-дур, акым. Чанып келген-не болгай. (Тура халыыр).
Салбакай. Чоор сен. (Седипче айтып каар). Че, дуңмам. (Уранны имнеп үндүре бээр).
Седип. Бөгүн келдиң бе?
Кара. Бөгүн деп чүң боор, даң адып, хүн үнүп олур ышкажыл. Дүүн келдим. Кандыг-дыр сен, Седип? Чоп дыңнаарымга, өгленген сураглыг болдуң?
Седип. Хей чүве, ону чоор мен. Ындыг-ла өг күзээн болзумза, бир чыл ажыг дириг кижи ажыы ажып чору деп мен бе?
Кара. Ол кымның ажыын ажып чоруур кижи сен?
Седип. Сээң ажыың ажыыр дээш бо-дур, сарыым, баар дужу ийлеп, ыжа берген.
Кара. Мен база, Седип, сен ышкаш мен.
Седип. Кара!
Кара. Седип! (Ошкажып турар). Ам-даа сарыым дээриңни утпаан-дыр сен але.
Седип. Канчап уттур боор. Өөренип калган кижи. Хам-оол хамнап турду бе? (Олуруп алыр, ыяш кырынга).
Кара. Дүжүм-дүлүм багай, каккыладып ап олурдум.
Седип. Чүү дидир?
Кара. Ындыг-мындыг чүве чок, эки-ле-дир деп кагды. Ынчалза-даа мен билир мен. Бо улус сүрүп кээр эвес бе. Мындаа чоруп олурумда, орук ортузундан сүрүп алгаш барган чүвелер. Ам канчаар ыйнаан. Ам ынаар дириг олура черле барбас мен.
Седип. Кенден-Хуурак сени кыскаш ээлгиже эттээн, пат чыдар деп дыңнаан мен. Чүге эттеп турду?
Кара. Хүрээ найырынга баар дээримге, Курзук-Соржу уруу-биле чоруур дээш, эттеп турганы ол-дур ийин. Ам ооң чанынга ынчап олуруп шыдавас мен.
Седип. Ачаң кончуг кижи чорду. Балдаңның сөглеткен сөзүн дыңнааш, анаа-ла олурган меңээ хорадаар, харын-даа меңээ чарбыыр хевирлиг кижи чорду. Сен кээриңге, ындыг-мындыг чүве чугаалавайн олур бе?
Кара. Чок. Чугаалап чүнү чугаалаар ол. Ачам мени аалдап келген деп бодап олурар болдур ийин.
Седип. Мен сени чедип кээр ирги бе дээш үргүлчү-ле дүне маңаа кээп турган мен.
Кара. Седип.
Седип. Ыы.
Кара. Черле чажырбайн чугаалап көрем… кымның-биле ойтулааштап турдуң?
Седип. Караамны кускун соктаар, сенден чарылган ояар черле чок… өгден үнмээн мен. Көк дээр кырымга дүжер.
Кара. Чоп дыңнаарымга, Чүсүкей-биле кады ойтулааштаан сураглыг болдуң?
Седип. Хей чүве… Ол дээрге мээң эжим Чамзының душтуу-ла болгай (Хая көрнү бээр).
Кара (часкарып). Баштактандым, ажынма, Седип! Сени кижи ап алган дээрге, көөр дээш келген кижи мен, меге-ле чүве-дир. Мынчангаш чедип-ле келдим, чүнү канчаар бис, Седип?
Седип. Чүнү канчаар бис харын?
Кара. Мен билбейн-дир мен, Седип. Ындыг-даа болза дедир черле барбас мен.
Седип. Сен болза төре херээ үреп турар кижи болгай сен, ындыг төлээде сени эрии-шаажы күжү-биле ол Кенден-Хууракка аппарып олуртуп каарлар.
Кара. Дириг чыткаш, ынаар баарының орнунга шуут-ла өлү бээр мен.
Седип. Ындыг чүвени чоп чугаалаар сен, сарыым!.. Мен бо чайын сыын аткаш, мыйызын Ак-кыдатка саткаш, бараанны шыгжап алган мен. Бир эвес ийи инээвис деп кээр болза, төлеп бээр дээш.
Кара. Сен төлээн херээң чүл, ап чип алган улус-ла төлээр ыйнаан. Олар менден өске чүнү-даа албастар. Оларга кул херек болдур ийин.
Көжеге артында.
Хам-оол. Сээң аңаа хорадаан херээң чүл?
Хорлуу. Хорадавайн, ооң үш кыстыг апарганы кымга хамаан чүвел, сээң ёраң-дыр ийин, куруг-кургаг кулугур.
Хам-оол. Менде чүү боор. Харын-на мен-не болгаш, алгырып-кышкырып, алганып-йөрээнип чорааш, сени азырап чор мен. Сарыг-Ашак, уруум кажып келген дээш, кадайын алагадаптарга, сээң болушкан херээң чүл, эрге баргаш, кажып келген херээжокту чандыртпайн канчаар.
Кара. Ачам шак ындыг ишти багай кижи боор.
Седип. Ындыг харын.
Иелээ чашты бээрлер. Өске, Хам-оол, Хорлуу кирип келирлер.
Хорлуу. Даш баарлыг эр кижээ ындыг белен, эът баарлыг иеге ындыг белен эвес болдур ийин. Мээң төл төрүвезимге хорадаан херээң чүл?
Өске. Ол уругну кээргээр чорук Сарыг-Ашакта барык чок бооп турар.
Чурукту интернеттен хоолгалаан.
“Шын” №24 2025 чылдың июнь 26