Республикага “Халас чер” деп төлевилелди чарлапкан соонда, регионнуң “Чер дугайында” хоойлузун ёзугаар Кызыл, Ак-Довурак, Шагаан-Арыг хоорайлар, Кызыл кожууннуң Каа-Хем суурундан аңгыда, 10 муң кижиден эвээш чурттакчылыг суурларга чурттаар оран-сава туттунуп алыр күзелдиг кижилер билдириишкиннерни киирип, чамдык кожууннарда черлерни ап эгелээн. Халас чер алыксаан улустуң хөй кезии найысылал чоогунда кожууннардан алыксап турары эскертингир апарган. Эң-не хөй черни Каа-Хем кожуундан алыр кылдыр билдириишкиннер кирип турар.
Тываның кыдыг-кызыгаарында турар Мөңгүн-Тайга кожуунда “Халас чер” төлевилелдиң боттанылгазы кандыг байдалда чоруп турарын ук кожууннуң чер болгаш өнчү-хөреңги талазы-биле кол специализи Шораана Мандараадан сонуургап айтырган бис.
— Бистиң кожуун девискээринден халас чер алыры-биле, бо хүнге чедир дөрт билдириишкин кирген. Оларның бирээзи – Мугур-Аксы суурнуң девискээринден, ийизи – Кызыл-Хая суурдан, бирээзи Тоолайлыгдан чер алыр күзелдиг болган. Олар шупту ук кожууннуң үндезин чурттакчылары болуп турар. Баштайгы билдириишкин бо чылдың март 24-те кирген. Хоойлу ёзугаар ол билдириишкинге 20 хонук дургузунда харыыны бээр болганда, ол хонуктарда билдириишкин ээзиниң өске девискээрлерден халас черни алган-албаанын илередир ведомстволар аразында хыналданы чоруткаш, баш бурунгаар комиссия билдириишкинни өөренип көргеш, бүрүткээн. Ол дугайында харыыны баштайгы билдириишкинни киирген чурттакчы бо чылдың апрель 15-те алган. Аныяк эмчи сестразы ук төлевилел ёзугаар Мугур-Аксыда чаа микрорайондан 600 дөрбелчин метр черни алган. Өскелери ам-даа харыызын манап турар.
Кожуунувус чедери берге, ырак болганындан ындыг ирги бе, халас чер алыр күзелдиг чурттакчыларывыс шупту Кызыл хоорай чоокшуладыр ынаар черлер алыры-биле, документилерин дужаап турар. Ындыг-даа болза Мөңгүн-Тайганың үш сууру – Кызыл-Хая, Мугур-Аксы, Тоолайлыгда кожууннуң генпланы ёзугаар чаа микрорайоннар тудар черлерни көрүп каан.
Суурларывыс чылдан чылче калбарып, чонувус өзүп турары өөрүнчүг. Чижээ, Кызыл-Хая суур бо хүнде үш каът кылдыр өзүп келген. Амгы үеде үш дугаар каъдында безин оран-сава тудуп алыр черлер төнүп турар. Ынчангаш клуб үстүнде хавак кырынче суурну калбартыр дээн. Тоолайлыгда база чаа микрорайон тудар черни планда киирген. Ынчалдыр “Халас чер” төлевилел-биле кожуунувустуң суурларынга ам-даа чаа микрорайоннар немежир – деп, Шораана Буяновна чугаалаан.
“Халас чер” төлевилелдиң киржикчилеринден кол негелде – керээ чарган хүнден тура 5 чыл дургузунда алган халас черинге бажыңны тудуп үндүргеш, бүрүткедип алыр ужурлуг дээрзин утпаза чогуур.
К. МОНГУШ.
Чурукту Мөңгүн-Тайганың чер болгаш өнчү-хөреңги талазы-биле кол специализинден алган.
«Шын» №22 2025 чылдың июнь 12
