Кызыл хоорайның төвүнде Арбат шөлүн таварып эрткен-дүшкен санымда-ла, «Хуваанактан салдырып ал», «Көзер салдырар сен бе?» деп айтырыгларны дыңнаар мен. Ол орукту оюп чоруй баар аргам чок.
Берге үелер келгениниң демдээ – ниитилелге хамнар көвүдээр чүве дээни кай. Сөөлгү үеде кудумчуда хуваанак, көзер салган улуг-бичии кижилерниң саны көвүдээн. Интернет четкизинде-даа төлге салып бээр мен, силерни чүү манап турарын таро-биле санап бээр мен, кандыг эшке дужарыңны өттүр көрүп бээр мен дээн бижиктер, чарлалдар кайы көвей. Школачы оолдар-уруглар-даа, ыраажылар, эмчилер, башкылар-даа, эрге-хоойлу ажылдакчыларының-даа аразындан хамнай берген улус дыка хөй апарды.
Хамнаар, өттүр көөр кижилер көвүдээниниң чылдагааны чүдел? «Ядараанда хамнаар» деп шаандагы тываларның чугаалааны-даа шын эвеспе. Амыдырал бергедээрге, хамнап эгелээр бе? Шо-төлге салыр хам кижи чонунга буян чедирери күзенчиг-даа ышкаш. Чонга буян чедирбес, а харын-даа оларны мөлчүүр, бичии бар акша-хөреңгизин мөлчүп аппаарын бодаар ачы-буян чедирикчизи турар деп бе?
Эскерип чоруурга, сагыш-сеткили дүвүрелге алзып, муңгаралга бүргедипкен чоруур кижилерниң-не акша-хөреңгизин мөлчүп тургаш алган боор. Интернет четкизинге-даа ол дугайында хөйү-биле бижип турар. Чоокта чаа бир таныырым угбайның 40 муң акшазын төлге салдырып барып турганы «башкызы» мегелеп тургаш, шилчиттирип аппарган болган. «Олчаан алыр дивээн мен, чээп алдым» – деп, ол агартынган. Ол хирезинде 3-4-даа ай дургузунда «чээп алган» акшазын эгитпээн. А коргуушкунда, дүвүрелге алзып чоруур кээргенчиг ие ону айтырарындан коргар. Өре негептерге, дайында оглу ээп келбейн барза азы өске-даа ажы-төлүм багай чүүлге таваржы бээр ийин дээш сестир.
Бүгү ажыл-херээ чогуп чоруур, чедиишкинниг, сагыш-сеткили өөрүшкүлүг, аас-кежиктиг кижи хамнарже барбас-ла болгай. Сагыш-сеткилин караңгы булут бүргей берген чоруур, чоок кижизин чидирген ажыг-шүжүглүг азы улуг муңгаралга таварышкан улус колдуунда хамнарже барып турар. Шак ындыг сеткили аарып чоруур улустуң эвээш-биче акша-төгериин алыры дээрге-ле мөлчүкчү, ажырымчы чорук деп бодаар мен. Меге арга-биле чедип алган кежик кажан-даа хоолу болбас. Бүгү чүве долуглуг болур.
Ылаңгыя ава кижи ажы-төлү дээш, ажы-төлүнүң адазы дээш чүнү-даа канчаарынга белен апаар. Кижилерниң ындыг байдалын мөлчүкчүлер билгеш, ажыглаар. Ылаңгыя тускай шериг операциязында киржип чоруур дайынчы оолдарның иелерин, өг-бүлезин мөлчүүр чоруктар көвүдээн. Дайын шөлүнде оглу харылзааже үнмейн баарга, шо-төлге салдырар дээн иелерни «акша хаптары» кылдыр көрүптер чүве ийикпе.
Ёзулуг чиңгине хамнаашкын дугайында Юрий Дарбааның «Тыва дугайында 99 айтырыгга харыылар» деп номунда кончуг таптыг тайылбырлап бижээн.
«Хамнаашкын — тываларның б?????урун чүдүлгези. Ол даш векте күрүне тургузуу чок ниитилелге тыптып келген.
…Хамнаар чорукта бисти долгандыр хүрээлелге, бойдуска чүдүүр, ону амылыг кылдыр санаар, кижиниң чуртталгазынга салдарлыг бооп болур хөй санныг бойдустуң ээреннеринге бүзүрээр бодал күштүг. Хам кижи аас-кежикти, ажыл-агыйга чедиишкинни, ол ышкаш аарыг-аржыкты, хай-халапты чалап болур күштүг.
…Шаанда тывалар амгы «хам» деп кижини «кам» деп адап чораан. Камнар бойдузун болгаш чонун камнаар, камгалаар, карактаар, ынчангаш «кам» дээр, «кам» деп улус-тур бис. «Хам» эвес, «кам» деп адаар болзувусса, шын болур, «кам» дээрге таарымчалыг, билдингир боор.
Кам кижиниң хуулгаазынныг чүүлү ол-дур ол, бодунда. Кам кижи бодунуң чуртунуң бойдузун база камнаар, чонун база камгалаар. Бурунгу улус камнарын дыңнап билир чораан».
Үстүнде үзүндүге үндезилээш алырга, хам кижи ук-дөстүг, чаяанныг болур. Ол чонун камгалап чораан деп турар-дыр. Ынчангаш шо-төлге салдырар мурнунда, ол хамының азы «башкының» дугайында эки билип, айтырып, ылавылап алганы дээре. Эмин эрттир бүзүрээчел чорук – мелегей чорук дээр болгай, ынчангаш хоойлу-дүрүмнү эки билир, бижик-билиглиг болуру күзенчиг.
Айдың ОНДАР.
Чурукту интернеттен хоолгалаан.
“Шын” №40 2025 чылдың октябрь 16