Шаанда 72 аңгы өреге араттар Бээзи Ажыкайның мал-маганын кадаржып чораан. Оюннарның эң улуг байы Ажыкай мээрең бир катап Таңдының Чал-Кежиг чоогунга тываларның шупту хамнарының чыыжын чыгган. Дугурушкан хүнде шуптузун уткуп хүлээп алган. Аразында кандыг кижи бар дээр. Чаа-Хөлден Дамбуу-Хам барган, ол ашак самдар идик-хептиг, арай чиктиг, хөктүгзүмээр кижи боорга, Ажыкай мээрең:
— Ынаар кедээр чыттырып калыңар? — деп дужаал берген.
Ийи хүн дургузунда хамык хамнарның илби-шиди көргүзүглерин дүжүметтер база келген чон магадап көрген. Хан-кызыл кызыткан от кыскажын азы калбак демирни карартыр чылгап тургаш, каракка көзүлбес чалбыыш дег изиг (бус) үрер, кызыл көстүг хүл азы чидиг чүүлдер кырлап кылаштаар, чаъс чагдырар, аң-куштан эгелээш, дириг амытан бүрүзүнүң үнүн өттүнүп алгырар, кускуннаар, дүңгүр-орбазын хап, каш янзы алганыр дээш чүнү кылбас дээр.
Адактың соонда, түңнел үндүрер деп барганда, Ажыкай мээрең демги самдар Дамбуу-Хамны сактып келгеш:
— Ол киживис дириг бе, барып көрүңер? — дээш, ийи хааны айбылаан. Ол ийи хаа үр болбаанда, кортканы илдең, соңнуг-мурнуг бо халчып келген.
— Чүү болган? Өлүг бе?- деп, мээрең шыңгыы айтырарга, демгилери:
— Ол хамның ийи холу адыг аспактары дег апарган чыдыр – дигеннер.
— Эжен-сүлде! Шын чоор бе? — деп, шыжыгып-даа турза, боду дөрт
дүжүмет эдертип алгаш, баргаш көөрге, шынап-ла, ындыг чыдар болган. Өлүг-дириин хынап хол-биле тыртыптарындан корткаш, урук ыяш-биле иткилээрге:
— Ойт! Эрттир удуп каар часкан-дыр мен! — деп, белиңнеп тура халып келген.
Ажыкай мээрең арай девидеп, ол хамче ам кээп ээ көрнүп, улузу-биле өрү-куду олуртуп, аъш-чем сунуп, шиме кудуп, хүндүлеп шаг болган.
Хирезин бодаарга, шупту хамнарны чалап, илби-шидизин көрүп, алгыш-йөрээлдерин дыңнап шаг бооп тургаш, демги Дамбуу-Хамны уттупкан, тоовайн баарга, хорадаанындан ийи холун адыг аспактары кылдыр хуулдуруп чыткан, ол дээрге-ле бодунуң хам күчүзүн көргүзүп чытканы-дыр.
«Бак чүве бо девискээрден ырап-ла турар болзун» – деп, чалбарып, Дамбуу-Хамга мал-маган үзүп, өске-даа шаңнал-мактал өргүп, бараан болганнар.
Ажыкай мээрең бодунуң «Чууза-тергезинге» аът-хөл дерээш, Чаа-Хөлче Дамбуу-Хамны чедирип чорудупкан.
Ынчан Ажыкай мээреңниң кудун үндүрер часкан Дамбуу-Хамның төрээн оглу Агаан-оол база хам чаяалгалыг болган.
АГААН-ХАМ
Элээн каш чылдар мурнунда Чаа-Хөл кожууннуң суурларынга аалдар аразынга кылаштап чоруур Агаан-оол деп кижи чораан. Ол ашакты улус аажок хүндүлээр.
Чүве эндевес, хам бодаралдыг, мырыңай элдеп таварылгаларлыг. Сөөлүнде, кырганнар бажыңынга «бурганнаан».
Шагда Адар-Төштүң Адыр-Бажынга узун, чоон дыттарлыг аргаларынга тудугга хереглээр чудук белеткеп турган. Ол арга-эзим эдектери көктүг-шыктыг, кара суглуг, даглары өзен-ойларлыг болгаш, одарга хөлчок тааржыр, ынчангаш аалдар чайлаглаарынга таарымчалыг.
Чолаачы Хүлбүзек Ликсо чудук сөөртүр тускай машиназы-биле хүннүң чыгыы чудук чүдүрүп эккээр. Бир хүн чүъктүг бадып оргаш, кадарчы өгге кирип шайлаан. Чоруурда, аңаа турган таныыры Агаан-Хамны: «Мээң машинамга олурувут» – диген. Хам тургаш: «Мен ажырбас мен» – дээш, олурбаан.
Ликсо Түлүшевич Адар-Төш баарында арга ажыл-агый ажылдакчыларының бажыңнарының дужунга бадып оргаш, көөрге, Агаан-Хам мурнунда бо кылаштап чораан. Ликсо элдепсинген бол, «бо кырган шылай берген боор, олуртуп алыр-дыр» деп бодап, машиназын чанынга тургузупкаш:
— Шылай берген боор силер, ам-на олуруптуңар? — диген. Хам тура дүшпейн-даа:
— Чаа, мен ажырбас, бо аалдардан шайлап алыр мен — дигеш, олурбаан.
Ликсо орукка доктаавайн-даа Кызыл-Дагга киир халдып келирге, Агаан-Хам шагда чедип келген, кудумчуда кылаштап чораан.
Агаан-Хам: «Чүгүрүк көк бөрүлүг мен» – деп, чугааланганын каш-даа кижи дыңнаан дижир.
ХАМНЫҢ ХОМУДАЛЫ
Аймырлыг чоогунда кыштагда аалын чоок кижизи Агаан-Хамга ээледип кааш, кадарчы өг-бүле бир чазын суур кирип, херек бүдүрүптээли дээш чорупкан.
Кежээ келирге, ээлеткен хамы-даа чок, өг ээн. «Аалды ээн каапкаш барганы ол-дур аа?» – деп, хайгаарап турарга, хам ырак эвесте ийлендир чыдыпкан «көжээ-даш» мунуп алган, аът кырында олурар дег шошкуткан, шапкыланган олурган. Хамның арны хан-кучук шыймактарлыг болган. Ужурун айтырарга, өгге аъттыг эзирик оол келирге, анаа маргыжыптарга, хамны шашкылап, эттеп каапкаш барган. Ийи ашак-кадай боттарының чоок төрелиниң оглу кээп чораанын билип кааш: «Улустуң тенек төлүн чоор сен ону, сокса?» — деп чадап каан.
Хам: «Черле шүңме, кулугурну» – дээш, соксаар-даа хире эвес, чараазы шураар, көжээ-даш кырында улам шавар болган.
Каш хонганда демги оол Ак-Туругга аъттыг эзирик шаап тургаш, ийи чагы аразынга баглап каан дузакка мойнун одура халдып эрте бергеш, айыылга таваржып, амызындан чарылган болган-дыр.
КЕМНИГ ТӨРҮТТҮНГЕН
Кызыл-Дагга Тулбаа деп эр эзирик чорааш, Агаан-Хам ашакты эттеп каапкан.
Хорадаан хам:
— Бодуңга дегбезе-даа, ажы-төлүңге черле чедер эвеспе! — деп, хомудаанын дыңнаан улус эртенинде Тулбаага орталандырып чугаалаан.
Бир чыл чартык хире үе эрткенде, демги эрниң улуг уруу кыс уруг божаан, ол чаш төл кемниг төрүттүнген, назынында чиик инвалид болур болган.
Тулбаа чүвениң ужурун билип кааш, аъш-чем, арага-шиме садып, белеткеп алгаш, Агаан-Хамга буруузун миннип, барып четкен. Хам тургаш:
— Сээң чемиң-даа, арага-шимең-даа чивес, ишпес мен! — деп, көңгүс тооваан, хая көрүнмейн-даа, кылаштап чоруй барган. Ынчангаш ылаңгыя лама, хам кижини бак көрген дүжүү чок.
БАСТЫНМАСТААН БУТТАР
«Найырал» совхозтуң Шаңчы салбырының мурнакчы кадарчыларының бирээзи Дамдын-оол биле Наңзатпаа Түлүштерниң элээди оглунуң буттары аараан. Кызыл чедир эмчилээш, чанып келген. Өг-бүле Улуг-Өдек деп кыштаандан чазагже көжеринге белеткенип турган. Оларның аалынга черле кылаштап келир Агаан-Хам ол үеде аңаа чедип келген. Хамга аъш-чем хайындырып, шайлаткан.
Ада-ие оглунуң буттарының аарыы узамдыкканын тайылбырлап, сүме, дуза дилээн. Демги хам демирден изидип бээрин дилээш, оолду бодунуң мурнунга дискектерин чанагаштааш, сандайга олуртуп алган.
Өг ээзи ашак чиңге калбак демирни хан-кызыл изиткеш, эккеп сунган. Хам олургаш: «Мырыңай агара бээринге чедир изит» – дээн. Ынчалдыр изиткеш эккеп берген.
Хам демги изиг демирни ийи-үш удаа шыжыладыр чылгаан соонда, аксында изигни оолдуң дискектеринче үрүптерге, оол ооң бус дег изиинге шыдавас чыгыы кожаңайнып олургулаан.
Хам демирни дагын чылгаптарга, карара берген. Оолдуң дискектерин катап үрүп-үрүп, тарбыдап каан. Ол-ла болган. Бут, дискек чүгээртээн. Бо улгадып келген назынынга чедир ол хевээр аарып көрбээн-дир.
БЕШ ХУВААНАК ДАЖЫ
1970 чылдар ортанында Агаан-Хам чурагачы лама өңнүү-биле бичии апканы илдең Чаа-Хөлде таныыры улустуң бажыңынга кирип келген. Бажыңга турган күдээ эр ол ашактардан арай анчыгзынган. Агаан-Хам өгде аныяк херээженче көрнүп алгаш: «Керниңниң өкпези аарыыр деп барган-дыр» – дигеш: «Бээр кел, уруум, чараш даштар кузуп берейн, шыгжап алыр сен?» – дээш, күдээ көрүп турда, беш хуваанак дажы дег кара-кызыл даштарны аксындан ужулгаш, стол кырынга салгылапкаш, катап чыггаш, уругнуң адыжынга уруп берген. Уруг оларны шыгжап чораан. Өкпези аарываан. Чеден хар чоокшулай бергеш: «Өкпем аарывас кылдыр хамнап кааны ол ирги бе? Беш ажы-төлдүг болдум, олар эртем-билиглиг, өг-бүлелиг. Багай эвес чурттап чор бис, өршээ!» – деп, биеэги аныяк уруг сагынган.
Дегут ДЕМЧИК,
Тываның чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү.
Чуруктарны интернет четкизинден алган.
“Шын” №29 2024 чылдың апрель 17
