Чөөн-Хемчик кожууннуң төвү Чадаана хоорайның Подгорная кудумчузунда бажыңга угарлыг газтан ада-ие 15 харлыг уруу-биле хораннанып, чок болган дугайында медээ массалыг информация чепсектери дамчыштыр тарап, хөй кижилерниң хомудалын, кээргелин, кажыыдалын хайындырган.
Айыыл-халап болган бажыңдан тырттырган сюжетти телевизордан печка салып билир кижилер көөрге, печканы шын эвес салганындан ооң тууйбулары буступ батканы илдең – ийи тууйбуну башташтыр салып тура, оларның уштарының адаанга чөленгииш демир рейканы салбаан азы чуга демир салган хире.
Республиканың удуртулгазы, Онза байдалдар болгаш Күш-ажыл яамылары дээш чоннуң айыыл чок чоруунга ажылы хамаарылгалыг өске-даа албан черлери печкаларның үрелгенинден, оларның хоолайлары тунганындан болуп болур угарлыг газтан хораннаныр, харын-даа мырыңай амы-тындан чарлыр таварылгалардан оваартынарын чурттакчы чонга үргүлчү сагындырып, эң ылаңгыя печкаларны айыыл чок кылдыр ажыглаарынче кичээнгейни угландырып келген. Ынчалза-даа ону херекке албас, харын-даа тоовас кижилерниң чамдыызы озал-ондакка, өлүм-чидимге таваржып турарын амыдырал-чуртталга көргүзүп турар.
“Тыва Республиканың хамаатыларынга социал деткимче” программа ёзугаар өрт болгаш угарлыг газ айыылының дугайында дагжап медээлер дериг-херекселдерни чединмес амыдырал-чуртталгалыг хамаатыларга халас салып берип турар. Оларны салдырып алыр күзелдиг кижилер Кызыл хоорайда болгаш кожууннарда социал камгалал төптеринге дилег билдириишкиннерни киирер. Чүгле 2024 чылда амыдыралы чегей 1500 хире өг-бүлелерге камгалал дериг-херекселди салып берген. Өг-бүлезиниң, бажың-балгадының айыыл чогун баш бурунгаар угаап билир кижилер ол дериг-херекселдерни боттары салдырып, өрт болгаш угарлыг газ айыылындан камгаланып турарлар.
Чоокта чаа Чадаанага болган айыыл-халап ышкаш болуушкуннар Тывага чылдың-на бо-ла болуп турарынга Онза байдалдар яамызының, эмнелге черлериниң ажык медээлери — херечилер. 2023 чылдың чүгле чаңгыс январь айның дургузунда назы четпээн 6 ажы-төл бажыңнарында печкалардан угарлыг газка хораннангаш, чок болганнар.
Россияның ОБЯ-ның Тывада эргелелиниң ажык медээлери-биле алырга, 2024 чылда угарлыг газтан хораннанган 48 кижи эмнелгелерже кирген, 25 кижи амы-тынындан чарылган. Бир эвес чылдан чылче санаар болза, угарлыг газтан айыыл-халапка таварышкан кижилерниң саны хөй болуру чугаажок.
Бажыңнарында печкалары үрелгенинден угарлаар чоруктан чайлаар дизе “бот-тывынгыр” печка салыкчыларының ачы-дузазын ажыглаан херээ чок. Чоокта чаа Чадаанага болган таварылганы алыр болза, кижилер угарлаан бажыңда печканы ону кылып билбес кижи салып үндүрген деп болур.
Сөөлгү чылдарда Тывада бедик билиглиг, тускай профессионал белеткелдиг кижилер печкаларны салып үндүрүп турар апарган. Печкаларны хөөден аштаар, тускай дериг-херекселдиг кижилер база бар. Ындыг кижилерниң чурттакчы чонга көргүзер ачы-дузазының дугайында медээлер социал четкилерде көстүп келгилээн, Олар Чаа-Хөл кожууннуң Булуң-Терек суурда Күдер Кызыл-оолович, Бии-Хемде Өөк суурда Геннадий Кененович, Сесерлигде Хеймер-оол Биче-оолович, Суш суурда Борис Таржаевич,
Тожуда Эрес Владимирович, Мөңгүн-Тайгада Мугур-Аксында Мерген Аясович. Олар ышкаш профессионал кижилер көвүдээр болза, хамаатыларның угарлыг газтан хораннаныр чоруу эвээжээри чугаажок.
Печка салып өөренип алыр күзелдиг кижилерниң профессионал белеткелин ТР-ниң Күш-ажыл яамызы таварыштыр чорудуп, олар боттарының ажыл-херээн тургузуп алырын социал керээ хевири-биле дузалап турар.
Бис боттарывыс бажыңнарывыста печкаларны эки байдалга тургуспас, оларны септевес, угарлыг газ тыптып келир байдалдарны чайлатпас болзувусса, айыылга таваржырының байдалы бар.
Ш. МОҢГУШ.
Чурукту интернеттен хоолгалаан.
“Шын” №5 2025 чылдың февраль 13