ДАА КОЖУУННУҢ 260 ЧЫЛЫНГА
Чөөн-Хемчик кожууннуң социал-экономиктиг сайзыралынга бодунуң онзагай изин арттырган, кылган ажылын кезээде эчизинге чедирер, чогаадыкчы бодалдары-биле ындындан кыптыгып чоруур, чончу, негелделиг, шыңгыы удуртукчу, каткы-хөглүг, оюн-баштак кадын, аъштыг-чемниг, чагыг сөстүг эргим ава, ынаныштыг хоочун дагдыныкчы Галина Киим-ооловна Ондар амгы үеде Тываның күрүне университединиң көдээ ажыл-агый факультединде студентилерге өөренип алган теориязын херек кырында холу-биле тудуп, караа-биле танып билип ап турар кылдыр өөредип чоруур практик башкы кылдыр ажылдап чоруур.
Университеттиң кыштаа болур «Малчын» деп өөредилге-эртем-бүдүрүлге төвүн ол удуртуп турар. Кыштаг Кызыл кожууннуң Ээрбек девискээринде Улуг-Чарык-Бажы деп черде. Ажыл кылырда, студентилери-биле деңге турупкаш, сеткилинден сонуурганчыг кылдыр тайылбырлаар. Авазы дег оларын аъшкарар-чемгерер, ижин-кара чокка хөөрежир. Бо дугайын доостурган бөлүүнүң сургуулдары чылыы-биле сактып чугаалаарлар.
Барбаан-четпээн чери чок, сургакчылап ажылдаан кожууннары, Россияның регионнары эвээш эвес, «көрбээн чүвези чок, көдүрбээн хөнээ чок» көдээ ажыл-агыйның хоочуну Галина Ондар бо чылын 65 харлап турар. Алдан ажыг арттың бедиинде үнүп келген ажылдакчының арттынчаанда чүү бар ирги?
– Даа кожууннуң 260 чыл оюн уткуштур силерни анаа эвес чалап алдым, Галина Киим-ооловна. Чүге дээрге силер күш-ажылчы намдарыңарның хөй кезиин алдар-аттыг Чөөн-Хемчик кожуунга бараалгаткан болгай силер...
– Чалааныңар дээш улуу-биле четтирдим. Чажырбас мен, шыны херек, эгезинде кайгай бердим, кулаамга бүзүревейн, бичии уруглар ышкаш, девидеп, сүрээдей хона бердим. Ынчалза-даа баш удур иштимде билип кагдым – ам шуут шак шагы-биле хөөрежир бис. Ажыл дээнде саргы ышкаш кадалып каар, сеткилимден сиңнигип каар кижи болгай мен. Ону төндүр төөгүүрүнге үе-ле херек.
– Ындыг-ындыг. Ынчангаш чаңчыл ёзугаар баштай ал-бодуңарны аныяк-өскенге таныштырыптар силер бе, Галина Киим-ооловна.
– 1977 чылда Чыраа-Бажы ортумак школазын дооскаш, Көдээ ажыл-агый техникумунга мал эмчизи кылдыр өөренип кирген мен. Хөй ажы-төлдүг малчын улустуң өг-бүлезинге төрүттүнген кижиге малдан өске мергежил-даа сонуурганчыг эвес турганы ол. Он кижиниң улуу-дур мен. Анай-хураган, мал аразынга өзүп келген болгаш, ол мергежил меңээ эң чоок. Ийи чыл чартык өөренгеш, 1980 чылдың март 6-да дипломну алгаш, «Чыраа-Бажы» деп улуг совхозтуң фермазынга мал эмчизи кылдыр ажылдай бердим. Совхозтуң улуг мал эмчизи Баталова Чочаймаа Ондар-ооловна дыка негелделиг шыңгыы кылдыр сагыжымга артып калган. Бир катап эмнерим төне бээрге, эмнеп чеде бээримге, фармакологияга өөренип чораанывыс ышкаш, эмнерниң рецептизин латын дылга бижип эккээрин негээн. Өөренирим эки болгаш, негелде ёзугаар бижип эккелгеш, эмнерим алган мен. Ажылынга ол хире бердинген, негелделиг, шыңгыы удуртукчулуг ажылдап эгелеп алганым улаштыр ажылдап чоруурунга дыка улуг идиг болган деп санаар мен. Техникумга башкыларывыс дыка шыңгыы, шыырак турган. Кончуг эки өөредип кааны шилип алган эртемимге ынакшылымны улам күштелдирген. Амыдырал аайы-биле Эрзин кожуунче келин болуп ажылдап чорупкан мен. Өөм ээзи база мал эмчизи кижи. Иелээн «Мөрен» совхозтуң ийи аңгы бригадазынга мал эмчизи бооп ажылдай берген бис. Аңаа баргаш, теве деп малды аажок сонуургап ажылдаан мен. Дөрт чыл ажылдап чорувуста, Красноярскының көдээ ажыл-агый институдунуң салбыры Кызылга ажыттына берген. Ийи оглувусту эдертипкеш, ынаар өөренип кирген бис. Мен зоотехник, өөм ээзи агроном мергежилдерни шилип алган бис. Кижиниң ада-иези, кады төрээннери дег буянныг улус чок, олар чокта, улаштыр үнер тепкииш турбас – оолдарывысты өөредилге үезинде азырап берген. Дээди эртемни чедип алгаш, «Мөрен« совхозка мал эмчизи, агроном бооп ажылдап чоруй, амыдырал аайы-биле катап-ла Чыраа-Бажынга көжүп келген бис. Аңаа совхоз директорлап ажылдап чораанымны утпас мен. Ачам база кончуг улуг дузазын көргүзүп чораан. Аъттанып алгаш, хүнезиним арттып алгаш, суггаттыг черлерни кезип, тараа-быдаа шөлдерин хынап чоруур турган мен. Орай кежээ Дагыр-Шемиде бригадага чеде бээримге, аъдымны аныяк оолдарның бирээзи мунуп алгаш, бодумну тракторга олурткаш, бажыңга эккеп каар турган. Ачам биле өөм ээзи удуртукчу ажылымга дыка дузалыг турган. Ылаңгыя ачамны айтыкчы сылдызым деп санап чоруур мен. Бурунгу ёзу-чаңчылдарны, чоннуң мерген угаадыгларын үргүлчү чагып, өөредир чораан. «Хараганның сарыг чечээ часты берди, уруум, чиңге-тарааң дүрген тары» – дээр кижи. Чиңге-тараа чашкан соонда, кончуг дүрген өзер, быжар болгай. Айның үнүжү ойтагар болза, соок болур, орук кыдыында мыйыргын сарыг чечектер эңдере частыр болза, кааң болур дээш-ле улусчу эскериглер, угаадыгларын, бодунуң арга-дуржулгазын меңээ үргүлчү дамчыдып берип турган. Совхоз директорунга агрономнуң билиглери база дыка херек, бо талазы-биле оолдарым ачазы мени өөредип чорду.
– Ол дээрге ам кончуг саглаңнаар сайзырал үези-ле болгай. Ындыг аа, Галина Киим-ооловна?
– Ийе. Ынчан совхозтуң мал саны 50-60 муң чедип турган. 90 чылдар эгезинде ССРЭ буступ, ажыл-агыйлар дүжүп турар, чаа системаже кирип турар үеде Көдээ Советтерге чагыргалар тургустунуп келген. Мен Чыраа-Бажы сумузунуң чагырга даргазының социал политика талазы-биле оралакчызы кылдыр база ажылдадым. Чүнү черле көрбээн боор. Ажыл-агыйдан аңгыда, хөй-ниитини хаара тудуп, киржир хемчеглер дыка хөй турган. Коллективтер аразынга концерттер көрүлдези дээш-ле. Ылаңгыя Монгуш Көжелдейниң «Муңгарава, авай» деп шиизин ойнап турганывысты утпаан мен. Шын сеткиливистен бердинипкеш, дыка-ла ойнаан бис, ёзулуг шии артистери ышкаш ойнаарывыска, көрүкчүлер ыглажып турган чүве... Мал эмчизи, зоотехник, совхоз директору бооп ажылдап чораан үелеримде эгин кожа кончуг-ла шыырак билиглиг удуртукчулар, специалистер-биле ажылдап чораан мен. Шак мындыг шыңгыы улустан дыка хөй, улуг дуржулганы алган бооп турар мен.
– Чөөн-Хемчик кожуун чагыргазының Көдээ ажыл-агый эргелелиниң начальниги бооп ажылдап чораан үелериңерде чаңгыс командага кады ажылдап, дыка хөй солун хемчеглер эрттирип турганыңарны сактып тур мен.
– Чагырга системазы меңээ эгезинде көңгүс өске болган. Хурал-суглаага олургаш, эгезинде шуут бергедежип турган мен. Харын-даа совхоз директорлап ажылдап чораан мен, шору билир айтырыгларым бар. Бергедээшкиннер улуг-даа болза, шыдап үнүп чордум. Кижи ажылдап чорда, кижиниң эң кол чөленгиижи, камгалакчызы ажылының машиназы болгаш чолаачызы болур чүве. Сарыг УАЗ машинавыс, ооң чолаачызы Вячеслав Монгушту улуу-биле үнелеп, хүндүткел-биле сактып чоруур мен. Эргелелге чааскаан ажылдаан мен деп шыдавас мен. Меңээ арга-дуржулгалыг хоочуннар, коллективим үргүлчү дузалажып чораан. Албан бодумче шыырак кижилерни чыыра тыртып, сен мону албан өөренип ал деп тургаш, билиг бедидер курстарже чорудуп, бодумнуң соомда ажылдап артар специалистерни белеткээр чаңчылдыг мен. Шак ынчаар Эдуард Бирлейни белеткеп турдум. Ажылдап чорааш, бир-ле солун чүве тып алгаш, улус хилинчектээн чоруур кижи боор мен. Кожууннуң экономиказы хууда чоннуң өстүрүп чоруур малындан кончуг хамааржыр-дыр эвеспе. Ынчаарга малдың баш санын канчап улам өстүрүп алырыл деп айтырыглар мени дүвүредип турган. Ол үеде кижилер малын санатпас, чизелетпес, безин чадаарда өдээнче киирбес турган. Шын чизе кылыры шуут болдунмас боорга, солун бодалды амыдыралга боттандырган бис. Эң бир дугаарында Хөндергейниң малчыны Ондар Мөңге-Назын Лодайовичиниң аалынга баргаш, кончуг таптыг сүмелешкеш, хоюн санап үндүргеш, бир дугаар «Муңчу малчын» деп номинацияны кожуунга чогаадып алган бис. Журналистерни чалап алгаш, кожууннуң Наадымында ол малчынывыска тыва тонну кедиргеш, хөрээнге «Муңчу малчын» деп медальды кадааш, чонга чарлап үндүрдүвүс. Оон эгелээш-ле, муңчу малчыннарывыс саны көвүдээн, безин чадаарда «Беш чүсчү малчын» деп атты кызып чоруур чонувуска тыпсып эгелээн бис. Наадым парадын кожууннуң чагырыкчызы, баштыңы аъттарлыг баштаптарга, соондан суму бүрүзүнден мөгелер, даңгыналар, мурнакчы малчыннар, дээш-ле улаштыр бюджет адырында иженип чоруур алдар-аттыг кижилер дээш-ле улуг, күштүг колонналар эртер кылдыр Культура эргелелиниң начальниги Долаана Доскаар-биле чогаадып, көрүштүг кылдыр эрттиргенивис уттундурбас. Байбек Надажапович-биле кады эгелээн «Муңчу малчын» деп номинациявыс республика чергезинче үнүп, чылдың-на Тываның муңчу малчыннарын республика Наадымынга шаңнап-мактап турар апарган бис. Төрээн кожуунум Чөөн-Хемчикке Эргелел даргазы кылдыр 10 чыл иштинде тура дүшпейн ажылдаан чаңгыс борбак херээжен дарга болганымны соонда бир чаңгыс чер чурттуумдан дыңнаан мен. Ажылдап чорааш, ону-даа эскербейн чораан болдум. Эң эки кылган бир ажылывыс – Байбек Монгуштуң удуртулгазы-биле «Чөөн-Хемчик кожуунга хой ажылын сайзырадыры» деп муниципалдыг программаны ажылдап кылгаш, Россельхозбанк-биле кады ажылдааш, 5 киржикчиге Мөңгүн-Тайгадан хой садып алган бис. Шак ынчаар ажылдап чорааш, 2013 чылда Көдээ ажыл-агый яамызынче чалалга-биле ажылдап чорупкан мен. Алгап-йөрээп, мактап ханмас төрээн Чөөн-Хемчиим, ынак суурум мээң сеткилимде эргим кылдыр артып калган. Көдээ ажыл-агыйның ажыл-ишчилеринге спартакиадаларны, Дүжүт байырлалдарын эрттирип, хуузунда каш малын хүннүң-не карактап чоруур бөдүүн кижилерни өрү көдүрүп, шаңнап-мактап чордувус. Чамдыктарын чон мурнунга шаңнаптарывыска, өөрээш, ыглажып-даа турган таварылгалар бар.
– Галина Киим-ооловна, Көдээ ажыл-агый яамызынга база ажылдап кааптыңар. Кылып четтикпээн мен деп бодап чоруур ажылдарыңар бар бе?
– Бар-бар, дыка хөй. Безин чадаарда суму деңнелинге арбаннар аразынга «Чүсчү малчын» деп мөөрейден база чарлаар болза эки. «Эң эки огород», «Эң улуг капуста», «Эң хөй сиген белеткээн кижи», «Эң хөй инектиг кижи» дээн чижектиг мөөрейлерден эрттирери күзенчиг. Суму чагыргаларынга көдээ ажыл-агый талазы-биле тускай эртемниг, көдээ суурунуң хөгжүлдези дээш ёзулуг сеткилинден бердинип ажылдаар кадрлардан киирзе деп изиг күзелим бар. Бо хүннүң эң чидиг айтырыы– кадрлар айтырыы. Сеткилинден малга бердинип, ону эргеледип-чассыдып чорааш өстүрер кадрлар херек. Уксаажыдылга ажылын уламчылаар. Аңаа дыка хөй акша херек. Кошкар коданнарын аңгылаар деп ажылды чоруткан бис. Кылымал тарып боозадылганы база чорудар. Бо-ла бүгү ажылды хоочун дагдыныкчыларым-биле, чаңгыс үзел-бодалдыг коллегаларым-биле кылып турар мен. Мен чааскаан эвес мен, мени долгандыр дуржулгалыг хоочуннарым, бодумнуң билиимни дамчыдып берип чоруур аныяктар бар. Шыырак билиглиг эки кадрлар үндүрер дээш, Тываның күрүне университединиң Өөредилге-эртем-бүдүрүлге төвүнде үлүүмнү киириштирип чор мен. Чаа-чаа бодалдар төрүттүнүп-ле турар, оларны боттандырар дээш, тура дүшпейн, маңнап-ла чоруур болгай мен.
– Ажыл-агыйыңарже бүрүнү-биле бердиниптериңерге, ажы-төлүңер артыктанмас-тыр бе? Силерни хопталавас бе?
– Ожуктуң үш дажы дег, мээң үш сылдызым болур оолдарым бар. Он уйнуктуг, бир ачымныг мен, ам-даа ийи уйнук немежип кээр. Оларга-даа үем чедер, ажырбас. Ажыл кылыр дээнде, уйгум-даа келбес «албыстыг» кижи-дир ийин мен. Хойну тарып боозадыры-биле Красноярскының уксаажыдылга ажыл-агыйы-биле керээни чарып алган бис. Бистиң бо төвүвүс республика чергелиг семинарлар эрттирер төп бооп турар. Өөренмишаан, практика кырынга холу-биле кылып шыдаар специалистерни доостуруп үндүргеш, чүгле ынчан хыым ханар хевирлиг. Анаа-ла акша алыр дээш эвес, ажылдаан черимге бир-ле эки чүүлдү арттырып каар дээш кызар чордум. Улуг дыка кыраан эвес.
Аалчывыс-биле чугаавыс барык дөрт шак үргүлчүлээн. Шуптузун солун арнынга сыңырары болдунмас, тускай ном кылдыр белеткээр чыгыы – ол хире байлак арга-дуржулгалыг болду. Өскен-төрээн Даа кожуунунуң ажыл-ишчи чонунга ынакшылын илередип, чоргаарланып, кады ажылдап чораан хоочуннарны, тускай эртемниглерни, оларның деткимчезин катап-катап демдеглеп, өөрүп четтиргенин илередип шаг болду. Галина Киим-ооловнаның адаан аттары безин солуннуң бүдүн арнын эжелептер. Ынчангаш эгин кожа ажылдап чораан, ажылдап чоруур коллегалары, оларның салгалдары бисти, бистиң чоок киживисти хүндүткел-биле адап олурган деп билип алырын дилээр-дир бис.
Надежда КУУЛАР.
Чуруктарны маадырның хууда архивинден алган.
“Шын” №32 2025 чылдың август 21
