Россияның регионнарында акша-шалың хемчээлдери аңгы-аңгы болгулаар – донор регионнарда боттарының немерелеп турар тускай программаларының ачызында, ажылдакчыларының акша-шалыңының хемчээлин улгаттырыптар харыктыг. Орулгазы эвээш регионнарда ындыг арга-хорга кызыгаарлыг дээрзи билдингир. Ылаңгыя Соңгу чүк, Ыраккы Чөөн чүкке хамааржыр регионнарны деткиири-биле федералдыг тускай программалар аайы-биле төлевирлер эвээш эвес. Ынчангаш ук регионнарда акша-шалың бистиинге бодаарга, хөй болуп турар чылдагааны ында. Саң-хөө-биле холбашкан нарын айтырыгларын шиитпирлеп алыры-биле ук регионнарже тодаргай хуусаада көжүп чорупкаш, ында керээ езугаар ажылдап турар специалистер эвээш эвес. Ылаңгыя эмчилер.
Бо чылдарда Тывадан эвээш эвес санныг эмчилеривис амыдыралының аайы-биле мурнунга тургустунуп келгилээн акша-төгерик айтырыын шиитпирлеп алыры-биле шак ол ырак-узак, агаар-бойдузу дошкун девискээрлерже ажылдап чоруп турганы чажыт эвес. Оларның көвей кезии акша-биле холбашкан нарын айтырыгларын шиитпирлеп алгаш, дедир төрээн Тывазынче ээп чанып келир сорулгалыг турган. Ынчангаш Тывадан көжүп чоруп турган специалистерниң байдалын бодап-билип, Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг чаңгыс чер чурттугларывыстың дедир республикаже эглип чедип келир оруу ажык дээрзин чаңгыс эвес удаа медеглеп турган. Ооң уламындан сөөлгү үеде хары черже ажылдап чорупкан специалистеривистиң төрээн Тывазынче дедир эглип кээп эгелээнин эскерип болур. Оларның бирээзи Каа-Хем кожууннуң төп эмнелгезинде бичии уруглар эмчизи Аяна Норбу.
Аяна Владимировна Норбу – бажы бедик Бай-Тайганың кызы. Ооң төк кээп дүшкен төрээн чери – Ээр-Хавак суур. Тээли ортумак школазының доозукчузу ортумак эмнелге ажылдакчызы эртем-билигни Кызылдың эмчи училищезинге чедип алганының соонда, төрээн кожуунунуң эмнелгезинге ажылчы базымнарын кылган. Дөрт чыл чонунга буян чедирип ажылдаанының соонда, эмчиниң дээди эртемин чедип алыры-биле, Кемерово хоорайже аъттаныпкан.
Дээди эртемниг эмчи болуп Тывазынга ээп чанып келгеш, аныяк эмчи Республиканың бичии уруглар эмнелгезинге ажылдай берген. Чаш ажы-төлдүг апарган аныяк өг-бүлеге ол үеде найысылалга чурттаар оран-сава айтырыы тургустунуп келген. Бажыңнар өртээниң бистиң найысылалывыста кайы хире деңнелде турарын билир бис, ынчангаш өске хөй-хөй өг-бүлелер ышкаш, чурттаар оран-сава садып алыры-биле, ипотека алыр ужурга таварышканнар. А ипотека чээлизи дээрге-ле ай санында ажылдап алган акшазының чартыы хирезин банкыга төлээри апаар. Ол төлевирлерни 20 – 30 чыл иштинде боттандырар. Ынчангаш аныяк эмчи саң-хөө талазы-биле бут кырынга быжыг туруп алыры-биле, акша-шалыңы хөй регионнарже ажылдап чоруур деп шиитпирлеп алган.
Эмчилер каяа-даа херек, ынчангаш саадаваанда ырак соңгу чүкте Ямал-Ненец автономнуг округка ажылдаар санал келген. Аяна эге дээрезинде боттаңнап, чааскаан ажылдап чорупкан. Ажылдаары-биле чеде берген черинге чурттаар оран-саваны белеткеп алгаш, дедир келгеш, ажы-төлүн, өг-бүлезин эдертип алгаш, Салехард хоорайдан ырак эвесте Лабытнанги деп хоорайже көже бергеннер.
«Ол соңгу чүк девискээринде ажылдакчыларга деткимче бээр аңгы программа бар. Чеде бээримге, чурттаар оран-саваны бергеш, өг-бүлеңерни эккеп алыңар дээш орук-чирик өртээн болгаш эге дээрезинде чурттаар акшаны база берген. Уругларым школага өөрени бергеннер. А үш дугаар оглувус ол хоорайга төрүттүнген. Уругларым-даа, өөм ээзи-даа, бодум-даа дыка чаныксаар турдувус. Төрээн Тывавысты аажок сактыр турган бис. Соңгу чүктүң агаар-бойдузу дошкун, өл-шык. Октябрь айда-ла хар чаапкаш, хүн үнмес, караңгы. Кыштадыр хүн караа көрбес. Хүннээректээн Тываны кижи чоктай бээр» – деп, эмчи сактып чугаалап олура, карааның чажы бүлдеңейнип, үнү сириңейни бээрге, кыдыында дыңнап олурган бодум безин сагыш-сеткилим кударап, ыглаксаам кели берди.
Аяна Владимировнаның өөнүң ээзи Айдың Александрович бичиизинден чаңгыс класска кады өөренип чораан эжи. Ол өске черге баргаш, харылзаа шугумунга ажылдап турган. Норбуларның улуг оглу амгы үеде Новосибирск хоорайда студент. Ийи бичиизиниң бирээзи школачы, бирээзи уруглар садынче барып турар.
«Ында амыдырал деңнели черле бедик-тир деп эскердим. Чурттакчы чону база эки сеткилдиг улус болду. Лабытнанги хоорайның чурттакчы чонунуң саны 50 хире муң. Харыылап турган участогумга 900 хире чаштарны хайгаарап турдум. Соңгу чүктүң чиңгине чурттакчылары – ненецтер болгаш хантылар. Олар бурун өгбелериниң ажыл-амыдыралын уламчылап, чум чадырларда чурттап чоруур, а ажы-төлү интернаттарда өөренип турар боор чорду. Черле ынчаш ниитизи-биле акша-шалың хандырылгазы эки. А Тывада чон акша-төгерии чедишпеске, хуулуг чээлилер алыр, оон ону төлеп чадап хилинчектенип чоруур боор болгай бис» – деп, Аяна Норбу чугаалады.
Чежемейниң хары черде амыдырал бай-байлак бол, тыва кижи чанар дээнде, бөргү-даа уштунуп чыдып каарга, хая көрүнмес дижир болгай бис. Аныяк өг-бүле база соңгу чүкке ажылдап, акша-көпеек-биле холбашкан айтырыын шиитпирлеп алгаш-ла, дедир Тывазынче чаныпканнар.
«Көдээ черниң эмчизи» деп программаның Тывада боттанып турарын интернет четкизинге медээлерден билип алгаш, аңаа киржирин эмчи шиитпирлеп алган. Бүгү негелделер аайы-биле документилерин дужааганының соонда, Каа-Хем кожууннуң Сарыг-Сеп суурга бичии уруглар эмчизи болуп ажылдаар саналды алган.
«Бут кырынга туруп, балдыр дыңзып алгаш, черле Тывавысче чанып кээр деп планнап турган бис. Ооң-биле кады бистиң республикавыста база эмчилерни деткииринче угланган программаларның боттанып турар апарганы өөрүнчүг болду. Бо хүнде «Көдээ черниң эмчизи» деп программа-биле керээ чарып алгаш, 2 млн рубльди дугуржулга езугаар алдым. Сарыг-Сеп суурга көжүп чедип келгеш, ажы-төлдү школа болгаш уруглар садынга тургузарынга база болур-чогуур деткимчени алдывыс. Соңгу чүкке ажылдап тургаш чедип алган билиглерим, арга-дуржулгам ам Тывавыстың ажы-төлүнүң кадыын эмнээринге ажык-дузалыг болур кылдыр ажылдаар мен. Чанып кээрге, черле эки-дир. Сагыш-сеткиливис оожургай берди» – деп, Аяна Норбу чугаазын доосту.
Айдың ОНДАР.
Чурукту маадырның архивинден алган.