ЧУРТТАКЧЫ ЧОННУҢ АЙЫЫЛ ЧОГУ
Тыва тайгалар, даглар чурту. Ооң девискээриниң хөй кезиин, 82 хуузун, тайгалар болгаш даглар ээлээн, чүгле 18 хуузу оргулааш.
Ынчангаш часкы болгаш чайгы үер болурунуң айыылы улуг. 2023–2024 чылдарның кыжында ышкаш кончуг кылын хар чагган үеде үер халавы улам улгадыр. Республиканың хоорай, суурларының барык шуптузу хемнер уннарында болгаш, оларның чамдыызы чазын, чайын үер суунга бо-ла алзы бээр.
Тываның төвү Кызыл хоорай база Каа-Хем, Бии-Хем болгаш Улуг-Хем хемнерниң белдиринде. Ынчангаш найысылал үер суунга алзып тургулаан. Совет үеде хоорайның чөөн талазынга, Каа-Хемниң эриинге, Улуг-Хем эриинге чалдарны туткан соонда, Кызылды хемнерниң үер суу хөме албас апарган. Ынчалза-даа хоорайның ортузун куду баткан Доңмас-Суг хемчигештиң аксында куду чавыс девискээрни, солагай талакы дачаларны үер суу хөме ап турган. Ол дачаларның дужунга, Улуг-Хем эриин дургаар туткан чалдарны чамдык чылдарда үер суу ажыр агып, чире шаап-даа каар. Дачаларның ээлери үер суу эрте бээрге, дачаларынга барып, картофель, ногаа тарыыр. 2007, 2010, 2021 чылдарның чазында бо дачаларның девискээриниң хөй кезиин үер суу хөме алган.
Солагай талакы дачаларга чон көдээден хөйү-биле көжүп кээп, аңаа бажың-балгатты көвүдедир тудуп, садыг-наймаа дээш өске-даа үүрмек бүдүрүлгелерни ажыткан. Чурттакчы чону көвүдээн дачаларга эмнелге, садик дээш өске-даа организациялар болгаш албан черлери тургустунуп, барык-ла улуг микрорайон болу берген. Солагай талакы дачаларның девискээрин үер суундан камгалаары эрге-чагырганың кончуг чугула болгаш дүрген боттандырар ажылы, харын-даа мырыңай харыысалгазы, хүлээлгези апарган.
Владислав Ховалыг Кызыл хоорайның чагыргазының даргазы турган үезинде-ле бо айтырыгны шиитпирлээр талазы-биле хемчеглерни ап чораан. Тыва Республиканың Баштыңы албан-дужаалга томуйлаткаш, үер суундан Кызыл хоорайны болгаш ооң чоогунда девискээрни, кожууннарда үер суу хөме ап турар черлерни камгалаар хемчеглерни шиитпирлии-биле чорудуп эгелээн. Ол дээрге федералдыг бюджеттен акшаны үндүрүп алыры, камгалал чалдарның төлевилелдерин ажылдап кылыры, тудары дээш өске-даа ажылдар.
Солагай талакы дачалардан үер суун чаяры кижилерниң ында тудуп алган чуртталга бажыңнарын, социал болгаш өөредилге албан черлерин үер суундан камгалаары чүгле ажыл-агыйжы айтырыг эвес, харын-даа мырыңай ол девискээрниң келир үеде хөгжүлдезиниң айтырыы.
Камгалал чалдарны тударынга херек акшаны федералдыг бюджеттен 2021 чылда үндүрүп ап шыдаан. Камгалал чалды тударының төлевилелин шалыпкын ажылдап кылдырткаш, 2022 чылда чугула объектини тудуп кирипкен. Аңаа “Восток” КХН дээш өске-даа бүдүрүлгелерни хаара туткан. Чалды бедидир болгаш калбартыр тудар ажылды “Восток” КХН 2022 чылда колдуунда доозупкан. 2023 чылдың күскээр чалды бүрүнү-биле тудуп дооскан. Ол чалдың узуну барык 5 километр хире, бедии 5 метр ажыг, калбаа 2 машина чайлыг каржып эртип болур. Бо чалды төлевилээни ёзугаар алырга, эң күштүг үерлерден 50 чыл дургузунда бузулбас.
Амгы үеде Кызыл хоорайга болгаш солагай талакы дачаларга хемнер үериниң айыылы диргелбейн турар деп болур.
Ш. МОНГУШ белеткээн.
Чурукту интернеттен алган.
"Шын" №23 2024 чылдың март 27.