«Россияның Херээженнер эвилели» хөй-ниити организациязының Тывада салбыры — Тыва Республиканың херээженнер эвилели республиканың сес муң ажыг эң-не идепкейжи, хөй-ниитижи кыс чонун мөөңнеп, каттыштырып турар. Олар республикада боттанып турар губернатор төлевилелдериниң база социал акцияларның идепкейлиг киржикчилери, ол ышкаш амыдыралы берге байдалда херээженнерге болгаш ажы-төлге буянын көргүзүп, боттуг ажыл-херээ-биле дузалажып турар.
Тываның херээженнер эвилелиниң деткимчези-биле активчи херээженнерниң социал төлевилелдерин боттандырып турар. Ылаңгыя культурлуг-чырыдыышкын, спортчу төлевилелдер, чижээ, «Тыва национал куда» төлевилели, «Спортчу шөл — улуг тиилелгеже базым» дээш оон-даа өске. 2018 чылда ТР-ниң херээженнер эвилели «Тыва — элээр чоруктуң девискээри» төлевилели-биле Тыва Республиканың Баштыңының грант шаңналынга төлептиг болган.
Кадык амыдыралды суртаалдаары – эвилелдиң кол сорулгазы. Ындыг угланыышкын-биле кожууннарда херээженнер чөвүлелдери чедиишкинниг ажылдап турар. Чижээ, Улуг-Хем кожууннуң херээженнер чөвүлелиниң ажылын демдеглеп болур. Ук кожууннуң херээженнер шимчээшкини спортчу кадыннар аразынга маргылдааларны үргүлчү организастап турар. Ооң бир чижээнге элезинге ойнаар хол бөмбүү маргылдаазын хамаарыштырып болур. Эрткен чылын ол маргылдаага кожууннуң бүгү сумуларындан болгаш Шагаан-Арыг хоорайдан 8 команда киришкен. Түңнелинде бирги черни «Хая-Ужу», 2-гизин «8-ки микрорайон», 3-4-кү черлерни «Малчын» биле Шагаан-Арыг командазы алган. Маргылдаа дыка солун болгаш бедик деңнелге эрткен дээрзин Эйлиг-Хем сумузунуң херээженнер чөвүлелиниң удуртукчузу Рада Быштак-оол социал четкиде арнынга демдеглээн.
Чурттап турар девискээрин чараштап каастаары база кадык амыдыралдың бир хевири болур. Чөөн-Хемчик кожуунда «Чечектелген хоорайым» деп мөөрейни Чадаананың культура хөгжүдер төвү биле Херээженнер чөвүлели чылдың-на организастап турар. Мөөрейниң түңнелинде чурттап база ажылдап турар черлеринге чараш чечектер тарып, каастап турар эң-не үлегерлиг бажың ээлерин болгаш албан черлерин илередип, шаңнап-мактаары чаңчыл болган.
Чылдың-на сентябрь айда Бүгү-российжи чадаг кылаш хүнүн Чеди-Хөлдүң активчи, спортчу кадыннары халас эрттирбестер. Олар чылдың-на скандинав кылаш-биле Ленин даанче үнүүшкүннү кылып турарлар. Ооң сорулгазы – бедиктерни ажып эртери, күш-шыдалын сайзырадыры, шыдамык болуру. Чижээ, эрткен чылын 55 хардан 70 хар чедир назылыг 11 херээжен улус бедикти ажып эрткеннер. Дагның шыпшыынче үнгеш, Россияның тугун киискиткеннер. Ол ышкаш бо чылдың апрель 6-да «Амыдыралче 10 000 базым» деп Бүгү-российжи акцияга база 12 кижи идепкейлиг киришкен. Ол дугайында Чеди-Хөл кожууннуң херээженнер чөвүлелиниң даргазы А.К. Байыр-оол бодунуң блогунга бижээн.
Эрзин кожуунда чедери берге, ыраккы Качык сумузунуң идепкейжи кыс чону база кадык амыдыралды суртаалдап, арыг агаарга хөглүг оюннарны үргүлчү организастап турарлар. Чижээ, бо чылдың январь айда 6-6 кижи составтыг 3 команда аразынга кышкы оюннарны эрттирген. Дош кырынга шанактыг чуңгу, борбак харлар-биле эстафета, шайбалыг чарыш дээш өске-даа хөглүг оюннарны ойнааннар. Түңнелинде «Хүнчүгеш» командазы бирги, «Хөглүгбейлер» — ийиги, үшкүзүн «Алдырбастар» алган. Бо дугайында Херээженнер эвилелиниң арнында тодаргай бижээн.
Херээженнер эвилели байырлалдарда кадык амыдыралды суртаалдаан спортчу азы культурлуг хемчеглерни организастаары чаңчыл апарган. Бо чылын республикага Ада-чурт камгалакчыларының хүнүнге тураскааткан янзы-бүрү хемчеглерни эрттирген. Чижээ, Кызылдың 16 дугаар лицейинге республиканың херээжен командаларының аразынга хол бөмбүүнге маргылдааны организастаан. Аңаа 50 хардан өрү назылыг спортчулардан тургустунган 13 команда, ниитизи-биле 115 кижи киришкен. Маргылдаа дыка көрүштүг болгаш солун эрткен. Бирги черге «Саяннар», ийигизинге Улуг-Хемниң Хайыракан, 3-кү черге «Челээш» командазы тергиидээн.
«Челээш» командазының кежигүнү Елена Ховалыгны, Тес-Хемден Валентина Доржуну, «Саяннардан» Аяна Кызыл-оолду, Улуг-Хемниң Хайыракандан Милада Тюлюшту номинация аайы-биле тергиин спортчулар деп үнелээн.
Кандыг-даа кыс кижи кадык, чараш болгаш аныяксыг болуксаар болгай. Ынчалза-даа амгы экология, сагыш-сеткил дүвүрели база офиске олурар ажылдар херээжен кижиниң кадыкшылынга багай салдарны чедирип турар. Ынчангаш кыс кижиниң кадыкшылынга үргүлчү деткимче болгаш камгалал негеттинип келир. Март 8 бүдүүзүнде Улуг-Хем кожууннуң идепкейжи кыс чону мячилиг хөккейни, а чеди-хөлчүлер «Тайга» станциязынга культура-массалыг хемчегни организастааннар. Таңдының спортчу кыстары кидис-идиктерлиг мячилиг хөккейни ойнааннар. Бо бүгү спортчу оюннар «Хүн, агаар болгаш кадык амыдырал дээш!» деп кыйгырыг-биле эрткен.
Тыва Республиканың Баштыңы Владислав Ховалыгның Айыткалын боттандырары-биле, Тывага «Өг-бүлениң шыгжамыры» акцияны чарлаан болгай. Дүрген сумунуң херээженнер чөвүлелиниң кежигүнү, хөй ажы-төлдүг үлегерлиг ава Шончалай Аптыы ногаа өзүмнерин олуртур мастер-классты эрттирген. «Чараш чүүлдү хүннүң-не боттандырар ужурлуг. Эң-не чараш, эки өзүм дээрге-ле элбек дүжүт-дүр» — деп, Шончалай Леонидовна чугаалаар. «Өг-бүлениң шыгжамыры» акцияга Эйлиг-Хем сумузунуң чурттакчызы Азиймаа Данзын-ооловна Кыргыс дээш өске-даа ажылгыр-кежээ херээжен чон катчып турар.
Үстүнде киирген чижектерде эвилелдиң чорудуп турар ажыл-чорудулгазының чүгле бичии кезээн киирдим. Шак-ла мындыг кадык амыдыралды суртаалдаар ажылды ТР-ниң херээженнер эвилели чылдары-биле чогумчалыг чорудуп келген. Ол дээрге-ле эвилелди хөй чылдар дургузунда билдилиг удуртуп чоруур Людмила Ким-ооловна Салчактың база ооң күштүг командазының демниг ажылының көскү чижээ-дир.
Алдынай СОЯН.
Чуруктарны ТР-ниң херээженнер эвилелиниң социал четкиде арнындан алган.
“Шын” №24 2025 чылдың июнь 26
