“Чылдың башкызы – 2023” мөөрейиниң “Чылдың эр башкызы база дагдыныкчызы – 2023” номинациязының киржикчизи Херел Монгуштуң ажылының болгаш мөөрейге киржип турарының дугайында айтырып, ужураштывыс.
Ол Леонид Чадамба аттыг Тоора-Хем школазында 12 чыл дургузунда айыыл чок амыдыраар эртемни (ОБЖ) башкылап турар. А ниити стажы 13 чыл. Тоора-Хем школазында патриотчу кижизидилгени бүрүнү-биле аңаа дааскан: өөреникчилерге шериг чыскаалын өөредири, шаптараазыннар дилиндээн шыдажып эртери, ок-боо-биле ажылдап өөредири дээш оон-даа өске. Ок-боо-биле ажылдаарын шериг кезээнге эки белеткелди эрткенин башкы тайылбырлады.
Херел Монгуштуң төрээн чери – Чөөн-Хемчиктиң Хорум-Даг сумузу. Ооң ачазы Юрий Ондагайбанович – база ОБЖ башкызы, а эртеми – орус дыл башкызы. Авазы Надежда Уктушовна школаның интернадынга кижизидикчи башкылап, уруглар садынга болгаш көдээ культура бажыңынга эргелекчилеп ажылдаан. Олар амгы үеде хүндүлүг дыштанылгада.
Херел Юрьевич 2008 чылда ТывКУ-нуң төөгү салбырын дооскаш, өг-бүлезиниң аайы-биле Тожу кожуунче ажылдап чорупкан. Аңаа бир дугаар чеде бергеш, Тожу чонунуң тускай диалектизин, аялгалаан чугаа-соодун аажок сонуургаан.
- Амгы үеде Кызылга кээримге, эштерим мени тожулап тур сен дээр. “Эбээй”, “Окоой” деп белиңнээр сөстер өөренип алган мен. Ооң утказы элдепсинген уткалыг (каттырып турар) – деп, тоолчургу оранның чурттакчыларының онзагайын башкы чаптап чугаалады.
Тожу чонунуң турар чер-девискээриниң аайы-биле база иви малы ышкаш чааш, оожум-топтуг, далаш чок таваар мөзү-бүдүжүн онзалап ол чугаалады:
- “Че-че! Дүрген-дүрген!” деп өске кижилерни девидедип далаштырар болгай бис. Тожу чону далаштыг-даа болза, оозун черле көргүспес, оожум-топтуг дилеп чугаалаар.
Мөөрейниң класс шагынга “Мен – төрээн черимниң патриоду мен” деп тема аңаа таварышкан. Кичээлдиң сорулгазы – төрээн чер, патриот дугайында билиглерни уругларга чедирери база патриот кижиниң шынарларын олар-биле сайгарып чугаалажыры. Класс шагының тускай чүүлү – кичээлде чаа аргаларны ажыглап көрген.
Чижээ, интерактивтиг самбыра, яндекс документ дузазы-биле Төрээн чурт дугайында айтырыгга Кызылдың 1 дугаар школазының 8-11-ги класстарның 218 өөреникчизи харыылаан. Оларның хөй кезии Ада-чурту дээш маадырлыг чорук кылырынга белен, төрээн черинге ынак, ону хүндүлээр, эчизинге чедир аңаа шынчы кижини патриот деп санап турарлар.
Кичээл эгезинден төнчүзүнге чедир сагыш-сеткилге дээштиг эрткен дээрзин Херел Монгуштуң кол деткикчизи, кады ажылдап турар эжи, “Чылдың башкызы” мөөрейиниң арга-дуржулгалыг киржикчизи Алексей Кол демдеглээн. Класс шагының эгезинде баян үделгези-биле “Төрээн чурт чүүден эгелээрил?” деп аялганы ойнаан. Кичээл төнгелекте, база бир солун чүүл, киржикчи башкы Херел Монгуш Олег Газмановтуң “Офицерлер” деп билдингир ырызын күүсеткен дугайын ооң деткикчизи Алексей Кол дыңнаткан. Ол бүгү өөреникчилерниң-даа, шииткекчи башкыларның-даа чүректерин хөлзеткени чугаажок.
Херел Монгуш найысылал школазынга бир дугаар кичээл эрттирип турар. Өөреникчилер ону деткип, айтырыгларга идепкейлиг харыылаанын ол чугаалады.
Башкының көрүжү-биле, башкы кижи үргүлчү чогаадыкчы дилээшкинге чоруур. Өөреникчилеринге чүгле билии-биле үлежир эвес, оларның идегелдиг даянгыыжы болуру чугула. Башкының чедиишкини өөреникчилерге ынакшылындан хамааржыр. Үе аайы-биле технологиялар, өөредилге болгаш кижизидилге аргалары өскерлип турар. Ынчалза-даа башкы кижиже аныяк-өскен кезээде чүткүүр, ооң арга-сүмезин айтырар, оларга бүзүрелдиг өңнүү болуп артар.
Мөөрей адааннажылга-ла болгай. Киржикчиниң кол дузалакчызы Алексей Колдуң бодалы-биле, сезинчиг киржикчилер бар, ынчалза-даа Херел Юрьевич башкының класс шагының ажык кичээли бедик деңнелге эрткен. Чүл дизе, таварышкан темазы амгы үеде онза чугула айтырыгларның бирээзи. Аныяк-өскен ортузунга төрээн чер-чурт камгалалы – ыдыктыг албан-хүлээлге деп минниишкинни сагындырары база оттурары чугула.
Херел Монгуш хостуг үеде тыва хүреш, ырлаарынга, стол теннизи, шыдыраа ойнаарынга ынак. Ооң коллегаларының чугаалап турары-биле, үстүнде адааны чүүлдерниң шуптузунга дескизи-биле тергиин. Ол ышкаш он чыл бурунгаар “Утпа, кагба”, “Хомудава”, “Хараадаар-даа сеткилим чок”, “Сен, сен” деп аныяктар аразынга билдингир апарган чараш ырыларның ыраажызы база автору ол болду.
Башкыга чогаадыкчы болгаш башкы ажыл-ижинге чедиишкиннерни күзедивис!
/ Алиса ДОНГАК
