Шрифт
А А А
Фон
Ц Ц Ц Ц Ц
Изображения
Озвучка выделенного текста
Настройки
Обычная версия
Междубуквенный интервал
Одинарный Полуторный Двойной
Гарнитура
Без засечек С засечками
Встроенные элементы
(видео, карты и т.д.)
Вернуть настройки по умолчанию
Настройки Обычная версия
Шрифт
А А А
Фон
Ц Ц Ц Ц Ц
Изображения
Междубуквенный интервал
Одинарный Полуторный Двойной
Гарнитура
Без засечек С засечками
Встроенные элементы (видео, карты и т.д.)
Вернуть настройки по умолчанию

Хола-Хараган довураа Чомолуңмада

16 ноября 2023
22

(Төнчүзү. Эгези №86 «Шында»)
Эвересче үнер дээнивис 2012 чылда катап-ла Москвада келдивис. «Тываныӊ командазы Мачук Томочаков, Марианна Кыргыс база мен-дир мен» — деп, Конюховка таныштырдым. «Өӊнүктерим база келген-дир!» — деп, ол амырай-дыр. Мээӊ эштерим келген улус-биле таныжып турар аразында, Ф. Конюхов тура мынча дидир: «Мээӊ маӊаа Аконкагуа дугайында чуруум бар чүве, бир кижиге 5–6 муӊга садар деп турумда, бир кижи: «Бо чурукту Конюхов боду чураан чүвени мен 90 муӊ рубльге алыйн» – дээн, мындыг. Ол хевээр бериптим, ооӊ орнунга мен мындыг альпинист хеп садып алдым. «Акшазы чок кижи аян-чорук кылыр, а акшалыг кижиге чылыг далай, бүгү чүве боду кээр чыргал херек». Ам ооӊ садып алганы альпинист комбинезонну, шлемни, идикти, он ийи диштиг дагаларны дээш. Ф. Конюховта черле дуза кадыптар улузу эӊдерик чорду: бир институтка, бир өөредилге черинге өске ажылды кылыр. Бис ооӊ-биле шайлап ора, чугаалаштывыс; бис үжелээ бо кежээ ужа бээр бис, а Москвадан чыылган улус эртен чоруур.

Бис үжелээ самолет-биле Непалдыӊ Катмандуга чеде бердивис. Ёзулуг демократия деп чүвени аӊаа көрдүвус: кижи кижини хүндүлээр, бир-ле чаӊгыс өгнүӊ ажы-төлү дег. Ынчангаш 1949–70 чылдар үезинде «хиппилер» маӊаа чыглып турганы ол чүве-дир. Непалчылар индийлерге дөмей улус болду, ажы-төлү 8–10 кижиден ара чок. Ф. Конюхов болгаш Александр Абрамов баштаан бүдүн «7 бедик» командазы, эртенинде, Дели таварыштыр ужуп келдилер. Шуптувустуӊ моюннарывыста хүндүлелдиӊ демдээ кылдыр ак кадактар. Конюховка ужуражып келгеш: «Бистиӊ Марианна аараан, чөдүрер, эъди изиир» — деп, мындыг мен. Ол үш салаазын бөле туткаш, мага-бодунга крестилей туткаш, мынча дидир: «Ол-даа нервилерден болган чүве-дир, ийи-үш хонгаш анаа сегий бээр».

Бис команда-биле кады Непалдан Гималай дагларын ажыр Тибетче кады ужуптувус. Тибетке баргаш, Лхаса дээрге маӊаа анаа кожуун төвү дег чер-дир деп бодаан мен, ындыг чүве кайда чүвел кедергей чараш хоорай болган. Тибеттерниӊ тывалар-биле дөмей деп чүвезин: чиӊге болгаш арган-шилгедек чүвези шаанда колхозчулар кара олчаан. Бир чамдыктарын көөрүмге, мээӊ даайларым, даай-аваларым-даа ышкаш. Лхасага бис Потала деп тей бажында Далай-Ламалар ордузун көрдүвүс. Ол хүрээде чүс-чүс хып турган чулалар аразында Далай-Ламалар, янзы-бүрү сарыг шажынныӊ шупту эртинелери бисти бүргээн. Улустуӊ салган акшаларын хөй деп чүвезин: юаньнарның, долларның хөйү күскү арыгда дүшкен сарыг бүрүлер-ле. Бистиӊ тывызыксыг төрээн Тывавыстыӊ бурунгаар херии базымнары дээш база чалбарып тур бис.

Командада орустар, тывалар, ингуштар, поляк, америк — шупту чээрби ажыг кижи бис. Лхасадан дорт-ла Эвересче үнүптүвүс. Ынчан ылап-ла Эверест – Бурганнар Иези көстүп келди. Тибет дылда Эверести — Чомолуңма дээрин Абрамов чугаалады. Эвересче үнерде, 50 хонук чедер чүве дидир. Бирги лагерьге барган бис, 5200 метрде чүве чорду. Кижи оон тура Эверестиӊ шыпшыын көөр дээш, бажын көдүрүп кээрге, бөргүӊ уштуна бер чазар. Шыпшыкка чедир 17 км болгаш ындыг. Бис үжелээ чүгле бирги лагерьге чедер бис, 8884 метрге чедер турган болзувусса, кижи бүрүзүнге 4 сая акша херек турган болбайн аан. Ындыг акша бисте кайда боорул аан! «7 бедик» командазыныӊ удуртучузу харын-даа 6400 метрге чедерин айыткан.

Бис чоруур деп турувуста, Федор Конюхов бистиӊ-биле байырлажып алыры-биле чедип келди. Ынчангаш карманымдан бичии целлофан хапта адыш иштиниӊ чартыы хире довурак уштуп эккелгеш, чугааладым: «Мен бо чылын 65 харлаар мен. Ынчангаш өӊнүүм Федор, бо хензиг довурак — мээң төрүттүнген өөмден алдынган чүве. Сен ону Бурганнар Иезинге —Чомолуңмага аппарып каарыӊны улуу-биле дилеп тур мен. Мен моон соңгаар кажан-даа бээр келбезим шын». Хензиг үе эрткенде, Ф. Конюхов бичии кызыл белек хавында суп алган довураан көргүзе-дир. Өршээ Хайыракан, арткан өөрүвүс онча-менди үнгеш келзинем!

Оон бээр дөрт чыл эрткенде, ооӊ хүрээзинге Ф.Конюховка ужуражып кээримге, мону чугаалай-дыр: «Эверестиӊ шыпшыынче ийи дугаар үндүм. Эӊ баштай Непал талазы-биле. Сээӊ чагыыӊны, мээң аян-чорукчулар камгалаар Бурганым Николай Чудотворецтиӊ чуруу-биле катай хөртүк адаанче хөөп кагдым. Эверестиӊ шыпшыында туктарныӊ хөйүн канчаар сен ону!» Кижиӊ ол чылын 60 харлап турган кижи. Хорум-Дагныӊ Хола-Хараган довураан Чомолуңмаже эӊ-не баштай тыва кижи эвес, а Тываның довураа четкенин ам-даа болза көрүп болур. Ону мээӊ өӊнүүм, чер кырында бүгү океаннарныӊ, бедик дагларыныӊ, безин дүп чок агаарныӊ коргуш чок чүректиг, алдарлыг аян-чорукчузу Федор Конюхов кылган кижи. Ону дыӊнааш, ол-ла дораан-на чалбардым: «Ом-мани-падме-хум!»

Маадыр-оол ХОВАЛЫГ, Тываныӊ улустуӊ чогаалчызы, Гиннесстиӊ рекордчузу

Чурукту авторнуң архивинден алган.


«Шын» №87 2023 чылдың ноябрь 15