Эрткен чылын «Полковниктиң сактыышкыны» деп мал оорунга удур демисел дугайында номум чырыкче үнген. Ында Таңды кожууннуң иштики херектер килдизинге мал оорун истеп, кады ажылдап чораан эштеримниң дугайында бижээн мен. Аңаа оор тудар шола аттыг «Биче-оол» деп улуг акыйны номга бижиир дээш тыппаан кижи мен.
2024 чылдың февраль 27-де республиканың 2 дугаарлыг эмнелгезинге кадыымның байдалы-биле эмненип чыткаш, аңаа таварышкаш, эрткен барган ажылывысты чугаалажып, хөөрештивис-даа. Ынчангаш тыптып келген кижиниң — Ш.М. Биче-оолдуң дугайында бижикседим.
Шулун-оол Маадыр-оолович Биче-оол 80 харлыг, Тес-Хем кожууннуң Шуурмак суурда чурттап турар. Тыва Республиканың алдарлыг ажылдакчызы, Тес-Хем кожууннуң хүндүлүг чурттакчызы, “Шуурмак суурнуң нояны» деп аттың эдилекчизи. Иштики херектер органының хоочуну, милицияның курлавырда капитаны. Ол аттардан аңгыда, хөрек сыңмас хөй санныг албан черлериниң медальдары-биле шаңнаткан. 1968–1984 чылдарда ИХК-ге ажылдап чораанын сактып чугаалаарга, дыка солун болду.
1968 чылдың ноябрьда Өвүр районнуң ИХК-зинге КАИ инспектору болуп ажылдап эгелээн. 1969 чылда Тес-Хем районга дужаал-биле таңныыл чериниң кезээнге ажылдадып турган. Эрзин база Тожу районнарының өнчү-хөреңгизиниң бараанныг шыгжамырларын кадарар кезек Самагалдай суурга турган. Ооң соонда кезек дүшкен, чүге дээрге Эрзин район боттары харыылаар кылдыр хүлээнип алган.
1971 чылда Барыын-Хемчик районнуң ИХК-зинче улуг истекчи кылдыр ажылдадып чоруткан. Үш чыл соонда ИХК-ниң истелге кезээниң даргазынга 1979 чылга чедир депшип ажылдаан. Барыын-Хемчик кожуунга истекчилеп ажылдап тургаш, дыка берге аар кем-херектерни, мал оорун истеп чораан. Ооң сактыышкыннарын бижип көрейн.
Шекпээр совхозтуң Ак деп черинден бир машина хойларны билдинмес оорлар алган медээ келген. Ш.М. Биче-оол оор херекти истеп кээрге, Чөөн-Хемчик райондан малчын кижиниң аалында хойлар ыыдын дыңнаанын бир кижиден медээни алган. Ону алган соонда, малчынның аалынга чеде бээрге, оорлар хойларның хураганнарын арттырып каан болган. Хураганнарны машинага чүдүрүп алгаш, чоок малчын аалдарның турлагларын кезип чорааш, Хөңделеңде аалга чеде бергеш, хураганнарны машинадан дүжүрүп салыптарга, авалары алгыржып халчып келген, шупту 50 хой. Кадарчызы оор дескен, сөөлүнде туттурган.
1980 чылда Таңды районнуң ИХК-зинге ийи чыл иштинде истекчилеп турган. Бир чазын Балгазын суурнуң садыын оор алган дээрге, байысаакчы-биле кады ону истеп чорупкан. Ол херекти истеп турда, бир малчын кижи келгеш, “Арыг-Бажындан бо дүне инектеримни оорлай берген” — деп медеглээн. Харыылап турар девискээри боорга, байысаакчыны Балгазын суурга арттырып кааш, инектерни оорлаан черге чеде бергеш, истерин тодарадып көөрге, Кур-Чер суурже углаан болган. Аңаа даң бажында чеде бергеш, кудумчулар кезип, дыңнаалап турда, бир уруг чедип келгеш, бо дүне аъдын оорлаанын дыңнаткан. Бо суурда үргүлчү оорланыр улус бар, оларны таныырын чугаалааш, бажыңын айтып берген. Оорлаан инектери-биле кады оларны туткан. Бай-Хаактың милициязынга оорларны түр када сукулап кааш, улаштыр Владимировка совхозтуң директорундан мал чүдүрер машина алгаш, Кур-Чер суурда кажаалап каан оор алган инектерни чүдүргеш, Владимировка фермазынга кадартып каан. Балгазынның көдээ совединге олурда, Бай-Хаактан 11 инекти оорлаан дугайында телефоннаан.
— Каш инек хавырып алдың, аразында ыт бар-дыр бе?
— Ийе, 11 баш инек, аразында ыт бар-дыр — деп харыылаан.
— Бай-Хаактан оорлаан инектерни тыпкан-дыр сен? — дээрге, оорлар инектер оорлаанын өчүп бергеннер. Ш.М. Биче-оол инектерни ээлеринге эгиткен.
Херек кырында Арыг-Бажындан кадарчы инектерин оорлаткан деп меге медээ кылгаш, ооң-биле тудаглаан малын үндүр бижидер деп турганын өчүп берген болуп турар.
Оон ыңай ноябрь 7-де Таңдының партия райкомунуң секретары Ооржактың инээн Межегейден оорлаан деп медээ келген. Ону истеп "УАЗ"-тыг орус чолаачы-биле кады чорупкан. Межегей ховузун машиналыг кежип олурда, ховуда дилги бир чүве чип турганын эскерип кааш, аңаа халдып чеде бээрге, оор алган инектиң ишти-хырны болган. Инек соккан черниң көрүлдезин кылырга, “УАЗ” машиналыг улус инекти дүүрге боо-биле боолааш, ишти-хырнын ужулгаш, бажын одура кескеш, кежи-биле хевээр чүдүрүп аппарган болган. Ол инек соккан черге бир кижи холун солунга чоткаш, октапкан болган. Солунну хынап көөрге, Кызыл хоорайның Комсомольская кудумчузунда адрезин бижип каан болган. Бажыңның ээзи Сукпакта геологтар даргазы солунну номчуур дээш, алганын чугаалаан. Ооң изи-биле оорларны туткаш, инектиң эъдин ээзинге эгиткен.
Маадыр-оол Шулун-оолду Таңдыдан Чөөн-Хемчик, Улуг-Хем районнарның ИХК-леринче ажылдадып чоруткан. Улуг-Хем районнуң ИХК-зинге ажылдап тургаш, кадыының байдалы-биле пенсияже үнген.
1986 чылда Шуурмак суурнуң партия секретарынга, 1991 чылда Шуурмак суурнуң чагырыкчызынга соңгуткаш, аңаа 2001 чылга чедир ажылдаан.
Ол амгы үеде ажы-төлү биле Шуурмак суурда малчыннап турар. Үш оолдуг, 3 кыстыг. Дөрт уруу дээди эртемниг: экономист, эмчи, зоотехник база агроном, бир кижи ортумак эртемниг, бир кижи малчын. Уруглары ачазының ажылдап чораан черлеринге төрүттүнгеннер — улуг уруу Өвүрге, ийи дугаары биле улуг оглу база хеймер уруу Барыын-Хемчиктиң Кызыл-Мажалыкка, ортун оглу Таңдының Бай-Хаакка, хеймер оглу Шуурмакка төрүттүнген.
Кады ажылдап чораан өгбем 2024 чылдың январь айда 80 харлапкан. Ол хирезинде амдыгаа чедир солун-сеткүүлдү көстүк чокка номчуп чоруур.
Шулун-оол Маадыр-ооловичиге ам-даа узун назынны, кадыкшылды, ажы-төлүнүң аразынга үлегер-чижээн көргүзүп, бараан болурун күзеп каайн.
Сергей ОЮН.
“Шын” № 23 2024 чылдың март 27
