Тываның Виктор Көк-оол аттыг Национал хөгжүм-шии театрының артизи Марьям Рамазанова улуг назы-харлыг тываларның сагыжынга “Хорлуу кадай” деп хүндүлел шола ады-биле уттундурбас болуп артып калган. Марьям Алексеевна боду база бодун “Хорлуу кадай мен” деп адаарынга ынак чораан. Чүге дээрге чогаалчы Степан Сарыг-оолдуң Ада-чурттуң Улуг дайынының үезинде Кызыл Шеригге тыва араттарның дузазының темазынга 1943 чылда бижээни “Хорлуу кадай” деп шүлүктү номчуурунга артист аажок ынак чораан.
“Хорлуу кадай” деп шүлүктү Марьям Рамазанованың номчуурунга ынак апарганы ооң хууда салым-чолу-биле база холбаалыг. Кызылдың 1 дугаар школазынга өөренип турган бичии Марьям тыва эки турачылар фронтуже аъттанып чорутканын, Кызыл Шеригге дуза кылдыр тыва араттар “кызыл кошту” чайын тергелерге, кыжын шанактарга сөөртүп эккеп турганын көрген. Марьям Алексеевнаның ачазы Нургали Салихидинович Рамазанов Ада-чурттуң Улуг дайынының киржикчизи, Берлин хоорай дээш өлүм-чидимниг тулчуушкуннарга эрес-дидим киришкеш, Сталинниң Мактал бижии-биле шаңнаткан.
Марьям Алексеевна өөнүң ээзи Юрий (Оюн) Пандар-оолович Седен-оол 1941–1945 чылдарда Ада-чурттуң Улуг дайынының үезинде Украинаның хоорай, суурларын немец фашистерден хостап турган тыва аъттыг эскадроннуң эрес-дидим разведчиги, дайын соонда Москвада Чкалов аттыг ужудукчулар школазын дооскан.
Марьям Алексеевна Рамазанованың артист чогаадыкчы ажылы, тыва уран чүүлге киирген улуг үлүг-хуузу Тываның күрүне шаңналының лауреады болгаш Тыва АССР-ниң алдарлыг артизи деп бедик аттар-биле демдеглеттинген.
Тывага мындыг кайгамчыктыг ава болгаш кончуг салым-чаяанныг артист, Хорлуу кадай – Марьям Рамазанова чурттап чораан. Ооң номчуурунга ынак чораан “Хорлуу кадай” деп шүлүктү номчуңар.
Мөңгүн-Тайга баарында
Мөген-Бүрен уну чурттуг
Хорлуу кадай эртен эрте
Хоюн барып ончалап-тыр.
Кажаазының доразында
Кара дөтпе өлген чыткан.
Кадай аңаа хомудааштың,
Карак чажы төктүп турган.
Хеймер оглу көрүп тура,
Кээргеп келгеш, хөңнүн чазап:
– Кажаа сыңмас малың турда,
Хараадааштың чоор сен – диген.
– Малын безин хараадавас
Магалыг-ла кожай-дыр сен.
Хоолургап базып турбайн,
Хоюң дүрген үндүр! – деп каан.
Эртенинде Хорлуу кадай
Эмгежок хөй малын үскеш,
Халаска-ла сүрүп бергеш,
Каттырымзап, өөрүп турган.
Хеймер оглу көрүп тура,
Хериктенип, кайгай берген:
– Хамык малды үзүп бергеш,
Каткың келир чүңүл?– диген.
– Ынак Кызыл Шериивиске
Ыяны-даа чорударга,
Шымбай харын өөрүнчүг-дүр,
Шымда хоюң үндүр! – диген.
Оглун ошкап эргелеткеш,
Он беш харлыг кыстар ышкаш,
Адак-бышкаа чиик, сергек
Анайларын туда берген.
1943
Ш. Моңгуш белеткээн.
Чурукту интернеттен алган.
“Шын” №6 2025 чылдың февраль 20