СЕРГЕЙ КРАСНЫЙНЫҢ 105 ХАРЛААНЫНГА
Сергей Хочекович Красный – билдингир күрүне ажылдакчызы, хөй чылдар дургузунда Тыва АССР-ниң Дээди Совединиң Президиумунуң секретары, оралакчызы, Тываның араттың революстуг шериг взводунуң командири, шериг оркестриниң бирги тыва дирижеру, Кызыл хоорайның хүндүлүг хамаатызы.
Ол 1919 чылдың июнь 10-да Кызыл кожууннуң Биче-Ажык деп хонашка хөй ажы-төлдүг чылгы хавырыкчызы Хочек Шининовичиниң өг-бүлезинге төрүттүнген. Ооң адын ол үеде партизаннар командири турган Сергей Кочетовтуң ады-биле адаан. Фамилиязы база-ла төөгүлүг, өөнүң чоогунга турлагжып турган кызыл партизаннарның бирээзи оглуңарны Красный деп адап алыңар деп сүмелээн. Оон эгелээш-ле, ол «Сергей Красный» деп атка ынчаар чединген. Оол 4 харлыг турда, адазы чок болган. Күжүр ие база ооң хөй санныг ажы-төлү, боттарының дөрт, а сези азыранды, амыдыралдың кадыг-бергезин көргеннер. Бичиизинден тура Сергей авазынга дузалажып, кандыг-даа ажылды чажам дивес кылыр, бергелерге дадыккан, кызымак, ажыл-ишке чүткүлдүг, ыры-хөгжүмге сундулуг оол болуп өзүп келген. Ооң кижилерге сагыш човангыры, арыг ак сеткили, аажы-чаңында, мөзү-бүдүжүнде кезээде шиитпирлиг, шыңгыы негелделиг чоруу ол үеден бээр ужукталган чадавас. Ындыг мөзү-шынар ооң соң даартагы амыдыралынга, ажыл-херээнге кезээде кайгамчык улуг ужур-дузалыг болган.
1930 чылда тыва бижик көстүп келгенде, улуг акызы Чимбии Кызылга үжүк-бижикке өөренип алгаш, дуңмазын номчуп, бижип турар кылдыр өөредип каан. Ол бир-ле дугаарында Красный деп фамилиязын чазыг чок бижип өөренип алган. 1932 чылда Кызылдың каттышкан школазынче өөренири-биле чорупкан. Ол школага улуг чогаалчы Чадамба, ат-сураглыг артистер Кара-кыс Мунзук, Монгальбии суглар-биле өөренип турган. Тура-соруккур оол эргилделиг чылдарда бижик-билигни күзелдии-биле өөренип алгаш, ревсомолдуң хүрээлеңинче кирип, төрээн чериниң бурунгаар сайзыралынга киржип, чаа амыдырал дээш демисежип чорааннарның бирээзи.
Сергей Красный Тываның араттың революстуг шериин командылап, шериг оркестрин башкарып, Барыын-Хемчик, Чөөн-Хемчик кожуун чагыргаларынга харыысалгалыг, үре-түңнелдиг ажылдаан. 14 чыл дургузунда Кызылдың хооркүскомун үзүктелиишкин чок билдилиг удуртуп келген. Ол саннарның артында ооң кайгамчык күжениишкинниг ажылы тодаргай көстүп турган. Чогум-на ол чылдарда, хоорайның сайзыралынче бүгү күжүн мөөңнээн, бүдүрүлге албан черлериниң болгаш хөй каът чуртталга бажыңнарының тудуу, чаагайжыдылга ажылы каракка илдигип, калбарган. Ол ышкаш быжыг корум-чурумну тудуп, хоойлу-дүрүмнүң шыңгыы сагылгазы дээш негелдени хандырып, шиитпирлиг ажылдап чораан. Удуртулга ажылындан аңгыда, ол хостуг үелеринде күш-культура-биле өңнүктежип, хол, бут бөмбүктери ойнаарынга сонуургалдыг, дендии сундулуг хаакчы. «Хүндүлелдиң демдээ» ордениниң база хөй санныг медальдарның, шаңнал-макталдарның эдилекчизи.
Россияның болгаш Тываның улустуң артизи уруу Надежда Краснаяның сактыышкынындан: «Ачам Сергей Красный — үлегер алырым, эң-не чоок ынак өңнүүм, авам Варвара Ермолаева — бүзүрелдиг сүмелекчим. Олар 56 чыл кады өг-бүлевистиң быжыг чөленгиижи болуп чурттаан. Мээң сцена алдарының улуг бедиинге четкеним, ада-иемниң салдары дээрзи чугаажок. Ачам хөгжүмге ынак, бойдустан салым-чаяанныг, игил, бызаанчыга ойнаар, ырлаар, оркестрге дирижерлап чораан, авам ыраажы өг-бүлениң уруу. Сыын ышкаш эткир үнүм – авамдан, сагыш-сеткилимниң уран чүүлге ынакшылы – ачамдан. Олардан мээң чиңге удазыным ужуу чоон кылдыр ужукталган... ».
Төрээн чуртунуң хөгжүлдези дээш эки чүүлдү кылып чораан ак сеткилдиг, арын-нүүрлүг кижи чоннуң сагыш-сеткилинге кезээде уттундурбас исти арттырар.
Ол 2006 чылдың ноябрь 29-та мөчээн.
И.Д. ООРЖАК, Тыва Республиканың Улус өөредилгезиниң алдарлыг ажылдакчызы, тыва дыл болгаш чогаал башкызы.
Чуруктарны интернеттен алган.
"Шын" №43 2024 чылдың июнь 12
