Саая Мыңмыр оглу Бюрбе чораан болза, бо чылдың декабрь 5-те 100 харлаан юбилейин демдеглээр ийик. Бюрбениң ачазы Мыңмыр Сааяның чонда шолазы – Чивең-Дарган. Авазы Уртунай уруу Оруспай дөрбет, тыва үш шалдыг кадыг идиктер, каас-чараш хептер даарааш, шеверин чонга кайгаткан, аажок ажылгыр кижи чораан. Меңгити оглу Чивең-Дарган агайындан артык ус-шевер: өг ыяжы, аптара, үлгүүрге, эзер, игил, хомус, бызаанчы чазаар, кылыр, мөңгүн чулар, чүген, оттук-бижек согар. Ооң кылган өглери Мөңгүн-Тайгада ам-даа бар. А кажан ол моолдап, тывалап ырлай бээрге, кижи дыңнап мага ханмас.
1919 чылда Мөңгүн-Тайгага актарны узуткааннарның бирээзи – база Чивең-Дарган. 1930 чылдан эгелеп, Чивең-Дарган МЧАЭ, суму даргалап чээрби ажыг чыл ажылдаан. 1941 чылдың кыжынында Чивең-Дарган Кызыл Шеригге дузаламчы кылдыр ийи аът, ийи шары, 200 акшаны (ынчан 1 акша 10 доллар үнелиг турган) берген.
1943 ч. чайынында Каргы бажының Суглуг-Ховуга чылгы шинчилгези кылыры-биле сарыг кительдерлиг, фуражка бөрттерлиг, кылаңнааш кара сапыктарлыг шериг кижилер келген. Шинчилгеге шилиттинген малдарны шуптузун фронтуже халас чорудар дугайында хурал болган болгаш доктаал-саавыр хүлээп алдынган. Ынчан 50 хире чылгыны Чивең-Дарган дузаламчы кылдыр халаска берген.
1953 чылда Мөңгүн-Тайганың сумулары колхоз болуп каттышканда, Чивең-Дарган аңаа бир-ле дугаарында билдириишкин кииргеш, 300 хойну, 30 сарлыкты берген.
Чивең-Дарган биле Оруспай он ажы-төлдүг болган: Шожут-оол, Шожул, Нүржүт, Бюрбе, Самыяа, Кара, Баапай, Хеймер-оол, Сарыг-оол, Мижит-оол. Үениң кандыг-даа кадыг-берге байдалында олар хөй ажы-төлүн түретпейн азырап, ажылгыр, биче сеткилдиг кылдыр, уран чүүлге, ыры-хөгжүмге ынак болурунга чаңчыктырып чораанындан оларның ажы-төлү шуптузу эртем-билигге өөренип, чонунга төлептиг бараан болганнар-даа.
Эң улуг оглу Шожут-оол 1931 чылда литпункт дооскаш, Мөңгүн-Тайганың чонун үжүк-бижикке өөредип, он сес харлыында суму даргалаан. 1941 чылда Мөңгүн-Тайга кожуун болу бээрге, ооң бирги даргазынга Шожут-оол томуйлаткаш, үр болбайн аарааш, чок апарган. Хамнаарынга сундулуг Кара-Нүржүт оглу дыка аныяанда буду ыжып аарааш, мөчээн. Ынчан Шожул шеригге турган болгаш, артканнары көңгүс бичии, Чивең-Дарганның чүгээр-ле дузалакчызы Караның бир класс безин дооспаан чылдагааны ол. Ынчалза-даа өскелери чеди классты доозуп алганнар. Хеймер-оол Мыңмырович Саая Тываның күрүне университединге хөй чыл үре-түңнелдиг башкылаан, Сарыг-оол кончуг салым-чаяанныг чурукчу чораан. Мижит-оол Мыңмырович Саая Тываның парлалгазының хоочун журнализи чораан.
Чивең-Дарган биле Оруспайның ортун оглу Бюрбе кара чажындан хөгжүм-ырга сундулуу-биле оларның өске ажы-төлүнден ылгалдыг өзүп олурган. Ачазы тыва хөгжүм херекселдериниң шуптузунга ойнаар боорга, бичии Бюрбе база шуптузунга, ылаңгыя игилге ойнап билир апарган.
Мээң (автор) төрүттүнерим бичии мурнунда, авамның эъди аарып, ээн черге хөлчок бергедежип турда, согур душ болуп даайым Саая Бюрбе Мыңмырович таваржып, эмчиге чедирген кижи-дир. «Даайың эвес болза, сен-даа, мен-даа чок турар чадавас бис» – дээнин кижи кайыын уттур. Ынчангаш мен ооң-биле бо-ла чугаалажып, канчаар чурттап орарын сонуургай бээр мен.
Бюрбе Сааяның Сергей Бакизович-биле танышканы дыка солун. Ленинградка хөгжүм талазы-биле өөренип тургаш, 1957 чылдың июль айда Саая шөлээлеп келгеш, улустуң уран чогаал бажыңының директору Сергей Бакизович (бо албан-дужаалга Б.М. Саая 1953–1954 чч ажылдап турган) ажылдап турда, ооң кабинединче корга-корга кире бээрге, ээлдек-эвилең хүлээп алгаш, ону кончуг эки билирин чугаалаарга, ам харын сагыжы оожургаан. Ынчаар танышкаш, үр-даа болбаанда Сергей Бакизович пөрүк чаңныг Сааяны ойталап турда-ла, бажыңынче чалаан:
– Нина, таныжып көрем, «Айлаң-кушкаштың» аялгазын бижээн мээң аттажым Саая Пюрбю-дур – деп, шөйбексимээр кызыл шырайлыг, алдын чаъштыг, көк дээр дег карактарлыг, аянныы кончуг, орус херээжен кижи-биле таныштырган.
Ол хүннээректелдир көрүп, каттыра каапкаш, тывалай-ла берген:
– Оо, таныыр дуңмам, заочно таныыр, Сергей меңээ чугаалаан. Мени Нина Дмитриевна дээр, артист кижи мен – дээш, аъш-чем делгээн столче эптиг-ээлдек чалаан.
Шак ынчаар-ла Саая Бюрбе сураглыг улуг чогаалчы-биле алышкылар дег өңнүктежип, чогаадыкчы кады ажылдажылгазы эгелээн.
1958 чылда Ленинградка күрүне консерваториязын дооскаш кээрге, Сергей Бакизович Сааяны Кызылга Улусчу чогаадылга бажыңынга методист кылдыр хүлээп алган. Ол чылын бир-ле дугаар тыва ырларның нотага парлаттынып, хевирлеттингени ол. Сергей Пюрбю сөзүн, Саая Бюрбе аялгазын редакторлап тургаш, авторларның чуруу-биле кады парлаан листовкалар, репертуарлыг чыындыларны (ырлар, шиилер, интермедиялар, шүлүктерни) үндүрүп эгелээннер. Оларның аразындан эң колу, сүүзүннүү болур «Ырлажыылы» деп чыындыны үндүрүп турда, хөктүг, каттырынчыг таварылга болганын Б.М. Саая сактыр: «Номну белеткээш, типографияга парладырын меңээ дааскан. Ону мен өрүлгеже киирерде, «хөгжүм редактору Саая Бюрбе» дээнин бодаарымга, ыянчыг ышкаш боорга, балап кааптым. Ном үнүп келирге, директорже сундум, ол ажып көргеш:
– Ойт, хөгжүм редактору Саая кайнаар ужа берди? – дээш, менче шириинзимээр көрнүп келди.
– Ыяткаш, ап каапкан мен, Сергей Бакизович – дидим.
– Саая Мыңмырович! Кижи бодунуң кылып каан ажылынга адын салырындан ыядырга кайыын боор, көр даан, бо номну чаңгыс мен үндүре бээримге, музыка билир эвес мен, чон шоода бербес бе, эмин эрттир эгениичел, орустаарга, «скромный» кижи-дир сен ийин, Саая – дээш, мени кончуп, хөрээн-даа көдүрбеди. Оон кезек болгаш:
– Ам канчаар, парлап каапкан чүвени, ынчаар чоруур ыйнаан – дээш, каттырып кагды…»
Шынап-ла, Саая бичиизинден-не дендии пөрүк, төрелдериниң аалдарынче айбылаарга, эгениичел болгаш, шуут барбас, ол дээш чемеледип, «Өгге-Кирбес» деп шолага-даа чединген кижи-дир.
Черле ынчаш, чежемейниң-даа алдар-сураглыг чогаалчы болза, кажан-даа билииргеп, бот тогдунмас, кижизиг, бөдүүн аажы-чаңы-биле Сергей Бакизовичиниң онзагайлыын, Тывага ус-шеверлерниң ажылын диргискеш, ооң республикага балалбас исти арттырган.
Бюрбе Мыңмырович кончуг биче сеткилдиг, пөрүк чаңын ам-даа салбаан болгаш, бодунуң дугайында шоолуг чүве чугаалавас «Өгге-Кирбес» бооп-тур ийин моң. Барык мээң албадалым-биле уламчылады:
«1954 ч Ленинградтың Чайковский аттыг консерваториязының чанында хөгжүм училищезинче киргеш, композитор-теоретик бооп доостум. 1958 ч Минусинскиниң культура-чырыдыышкын училищезин дооскаш, Кызылга Улусчу чогаадылга бажыңының директорунга, 1959 ч ыраажылар ниитилелиниң баштаар чериниң даргазынга ажылдадым. 1963 ч Москваның күрүне консерваториязынга стажёрлап өөренгеш, «Чечек» деп опера-биле доостум».
С.М. Бюрбе республиканың Культура яамызының улуг инспектору болбушаан, Кызылдың башкы институдунга башкылап ажылдап чораан. Саая Мыңмырович 1985 ч чедир Республиканың ыраажылар ниитилелиниң харыысалгалыг секретарынга ажылдап тургаш, пенсияже үнгеш-даа, Республиканың педагогика билиглери сайзырадыр институдунга хөй чылдарда ажылдаан. Ооң улуг хемчээлдиг хөгжүм чогаалдары: № 1, № 2, № 3 симфониктиг поэмалары (1963, 1975, 1990), С. Пюрбюнүң шүлүглелинге үндезилээн «Чечек» деп опера (1963–1975), С. Пюрбюнуң «Чыргалбай» деп балладазынга үндезилээн симфониктиг оркестрге чурумал (1968), концерт (виолончель биле симфониктиг оркестрге, 1975), сюита № 1 (1967), уруглар сюитазы № 2 (1985), симфониктиг чурумал (1984), Шомаадыр Кууларның номунга үндезилээн сюита № 3 (1985), үш кезектиг хылдыг хөгжүм квартеди (1960), Кара-оол Маспык-оолдуң «Хемчик дугайында сөзүнге» кантата (1993), «Өөрүшкү» деп дөрткү симфониктиг поэма. Сөөлгү поэманы уран чүүл училищезиниң Виктор Нагорныйга удурткан оркестр ойнап турган.
С.М. Бюрбениң номнары:
1. Күш-ажылга мактал. Ырлар чыындызы, 1958 ч.
2. Хрестоматия. Ырлар чыындызы, 1960 ч.
3. Уруглар ырларының чыындызы, 1980 ч.
4. Ырлар чыындызы, 1990 ч.
5. Шүлүктер, чечен чугаалар, очерктер, кыска тоожулар чыындызы, 1994 ч.
6. Салгын ыры. Ырлар чыындызы, 1996 ч.
7. Программалар чыындызы, 1997 ч.
8. Эге класстарга ырлар чыындызы, 1999 ч.
9. Чечектелген Тывам. Ырлар чыындызы, 2003 ч.
Cаая Мыңмырович Бюрбе Балдаң Роза Туматовна-биле өг-бүле туткаш, Чечек, Сайгын, Айдыс дээр үш ажы-төлдүг, хөй уйнуктарлыг болганнар. Чивең-Дарган, Оруспай кырган ада-иезиниң чырык овур-хевири мөңгеде оларга үлегер болуп, үениң бергелеринге торлуш дивес кылдыр чырып чоруурунуң ачызында эртем-билиглиг, төлептиг кижилер кылдыр өзүп орарлар.
Тываның Культура яамызының симфониктиг оркестриниң дирижёру Виктор Салчакович Тока база Тыва АССР-ниң алдарлыг база улустуң артизи, композитор Владимир Салчакович Тока олар Кызылга хөгжүм школазынга Саая Бюрбениң удуртулгазы-биле өөренип турганнар. Кажан олар школаны доозуптарга, Новосибирскиде И. Глинки аттыг күрүне консерваториязынче өөредирде, Хертек Амырбитовна Анчима-Тока биле Салчак Калбак-Хөрекович Тока иелээн Саая Бюрбеге келгеш: «Саая Мыңмырович, хөгжүм школазынга өөреткен Вова биле Викторну Новосибирскиге чедирип, консерваторияже киреринге дузалап, Тывадан ыңай чер чорбаан оолдарывыска буяныңар чедирип көрүңер» – деп, улуг дилег кылганнар. Күжүр Саая ол дилегни күүсеткен-даа. М.И. Глинки аттыг консерваторияның фортепиано салбырынче – Владимир, а Виктор – улусчу хөгжүм инструментилериниң салбырынче кирип аарга, күскү сиген кезилдезинче чорудупкан. Сиген кезип билбес ийи оол аамайланып турда, Саая Мыңмырович каш карбанган соонда, сиген кезери-биле хамык улусту кайгаткан кижи-дир…
Кажан кижи бар-ла талантызын, күжүн, энергиязын чонунга сөңнеп чоруурга, Саая Бюрбениң «Мөңге назын» (сөзү Мадон Монгуштуң) деп ырызында дег, чуртталгавыс, шынап-ла, мөңге ышкаш сагындырар-дыр.
/ Зоя ДОНГАК, Россияның Журналистер, Тываның болгаш Россияның чогаалчылар эвилелдериниң кежигүнү.
Москва хоорай.
Чуруктарны интернет четкизинден алган.
“Шын” №81 2024 чылдың октябрь 23
