Мындыг аттыг ужуражылга кежээ чоокта чаа Тыва үндезин культура төвүнге болуп эрткен. Ук кежээни Россияның болгаш Тываның дээди хамы К.Т. Допчун-оолдуң 75 харлаар юбилейинге уткуштур 2023 чылдың май 17-де Кызыл хоорайның «Ак баштыгларның алдын үүжези» бөлүктүң удуртукчузу Валентина Монгуш организастап эрттирген.
«Хуулгаазын күш» деп төөгүлүг кежээге Россияның Москва, Краснодар, Новосибирск, Красноярск дээш өске-даа хоорайларындан болгаш ХКД чурттарындан аалчылар келген. Дээди хам Кара-оол Түлүшевич Допчун-оолду эки билир, таныыр болгаш, ону хүндүлеп, байырын чедирип, ооң хүлээп алыышкынынга кирип ап, май 21-де болган ыдыктыг дагылгага база киржир дээш, кайы ырактан бээр чедип келгеннери ол. Тываның Улуг-Хем, Чөөн-Хемчик, Сүт-Хөл, Чеди-Хөл, Таңды, Кызыл кожууннарындан база аалчылар келген. Кежээни Тыва Республиканың Хоочуннар Чөвүлелиниң даргазы С.К. Долгар ажыткан.
Кара-оол Түлүшевичиниң эрткен оруу дээрге Тывазының төөгүзү-дүр. Ол чашкы үезинде кончуг нарын аар-бергелерни чүктеп эрткен. Ооң ук-дөзү шупту хам чаяалгалыг улус. Авазы Сүт-Хөлдүң ондарларындан, ачазы Улуг-Хемниң Эъжим, Хайыраканның адыг-түлүштеринден.
Кырган-авазы улуг хам кижи, кырган-ачазы Төвүтке 40 чыл иштинде өөренгеш, лама башкы эртемни чедип алган, эм оъттар-биле эмнээр, домнаар улуг лама чораан. Оон ачазының талазындан Черлик-Хам (шолазын Бөрү-Мунар дээр) кончуг шыырак хам чораан. Авазының акызы болур Шокар-Хам дээр улуг даайы база кончуг хам кижи. Кажан Тывага политиктиг репрессиялар 1938–1952 чылдарда болуп турда, хам, ламаларны буруу чок черге адып-боолап, өрттедип, Саян артынче шөлүп, узуткап турганы дыка-ла муңгаранчыг, харааданчыг. Тожу кожууннуң Хамнар-Хеми деп черге Тываның бүгү кожууннарындан эң-не шыырак хам чаяалгалыг 400 ажыг хамнарны 1941 чылда улуг ыяш баракка тудуп хоругдаан турган. Ынча хөй хамнарны чемгерер чеми төне бээрге, Кызылче, даргаларже ооң дугайында дамчыткан. ТАР-ның намының пленумунга бо айтырыгга хамаарыштыр эң-не дерзии, коргунчуг шиитпирни хүлээп алган чүве-дир: «Ол 400 ажыг хамнарны тудуп турар барактың кырынга кургаг сыралардан салгаш, өрттедир!» — деп ук даалганы ол хевээр күүсеткен, дириг кижилерниң алгы-кышкызы, уё-човууру ол Хамнар-Хеми деп черге чаңгыланып артып калган. Каш хонганда улус корга-корга, өрттедипкен черге чеде бээрге, үш хам боттарын дош кылдыр хуулдурупкаш, дириг арткан болган. Ол хамнарның бирээзи Кара-оол Түлүшевичиниң үстүнде бижээним Шокар-Хам деп даайы болган. Шокар-Хам даайының чугаазы-биле алырга, дириг арткан ийи хам эштери Өвүрнүң Бора-Шай, Саглы чурттуг, бирээзи Сүт-Хөлдүң Алаш-Аксы, Көшпес, Манчүрек чурттуг. Бо үш тыва хам Сталининград, Курск тулчуушкуннарынга хам чаяалгазын ажыглап тургаш, 1942 чылдың чайында киришкен, аңаа олар бир ай чартык болгаш чанып келген дээр. И.В. Сталин Тывада шыырак хамнар барын билип алгаш, оларны Москвага эккелзин деп даалга берген турган, ону күүсеткеннери ол. Ук тулчуушкуннарга канчаар киришкенин Шокар-Хам даайы чоок дөргүл-төрелинге чугаалап бергеш, 1945 чылда 84 харлыг тургаш дуу оранче аъттаныпкан. Дайын-чаа болуп турар черже баарының мурнунда үш хам төрээн Тывазының ыдыктыг тайга-сыннарынга, аржаан-сугларынга чедип, оларның ээлеринден база ада-өгбелеринден дуза дилеп, саңын салып, аъш-чеминиң дээжизин салып, Дээр-Деңгер-биле харылзажып, дүңгүрүн хап, хам кижиниң ажылын чоруткан.
Оларны ап келген бичии самолеттуң шалазынга ойбактар кылдыртып алгаш, шериг кезээнден үш бидон ишти сүт куттуруп алгаш, чүгле дүне Сталинград, Курск хоорайларның кырынга ужудуп, ол кылдыртып алган үттеринче кыпсып алган артыштарын октап, сүдүн чажып, дүңгүрүн хап келгеннер чүве-дир. Шокар-Хам Шагаан-Арыгның орус чону-биле кожа-хелбээ чурттап, харылзажып чораан болгаш, орус дылды шору билир, черле орлан-шоваа кижи чораан. Оларны И.В. Сталин эвилең-ээлдек хүлээп ап, аъткарарда, чула шаңнап-мактаан чүве-дир.
К.Т. Допчун-оолдуң үстүнде бижээним Бөрү-Мунар деп шолалыг Черлик-Хам деп даайын Улуг-Хемниң Ийи-Тал биле Хайыракан сумуларының ортузунда алаакка НКВД-ниң шагдаалары боолап өлүрген дээр. Ооң чоок дөргүл-төрели дүне када улуг хамны камныы-биле чер иезинге хүлээдип берип, ажаап кааннар. Черлик-Хам даайының күчү-күштүг күзүнгүзүн Кара-оол Түлүшевич ам-даа камныы-биле эдилеп чоруур.
Ол 1966–1969 чылдарда шериг албан-хүлээлгезин төлептиг эрттиргеш, ооң соонда Тываның Алдан-Маадыр аттыг чурт-шинчилел музейинге чолаачылап ажылдап эгелээн. Маңаа ажылдап эгелээн үези Кара-оол Түлүшевичиниң амыдырал-чуртталгазының бир чугула чадазы болган. Ол маңаа эртемден, «Делегейниң дириг эртинези» деп аттың эдилекчизи, ТР-ниң хамнар ниитилелиниң мөңгеде президентизи Моңгуш Кенин-Лопсан-биле кады ажылдап, оон хөйнү билип ап, чогаалчы башкызы, дагдыныкчызы, сүмелекчизи болуп, арга-сүмезин дамчыдып берип чораан. 2009 чылдың июнь айда Тываның хамнар чыыжынга ону Тываның Дээди хамынга бадылаан. 2018 чылда Кызылга Россияның хамнарының шуулганынга чажыт бадылаашкын-биле К.Т. Допчун-оол Россияның Дээди хамы болган. Тываның төөгүзүнде бо бедик атты чедип алган эң баштайгы хам.
К.Т. Допчун-оол Тыва Республиканың алдарлыг ажылдакчызы, «Шылгараңгай күш-ажылы дээш» медальдың эдилекчизи.
Бо чүүлүмнү 2023 чылдың август 18–20-де Тываның “Алдын-Булак» турисчи комплекизинге болуп эртер бүгү Россияның хамнарының М.Б. Кенин-Лопсан аттыг «Дүңгүр» фестивалынга тураскааттым. Ол дээрге ийиги фестиваль-дыр, а бирги фестиваль энир чылын чайын база-ла «Алдын-Булакка» болуп эрткен болгай. Ооң Тывага эртип турары биске чоргааранчыг-дыр.
Сереңмаа ШОЙДУҢ,
«Ак-баштыгларның алдын үүжези» хоочуннар бөлүүнүң даргазының оралакчызы.
"Шын" №52, 2023 чылдың июль 15