АРЫГ АГААРНЫ – КЫЗЫЛГА
Тываның найысылалы Кызыл хоорайны хөө болгаш ыштан арыглаарының ийиги кампаниязы амгы үеде чоруп турар деп болур.
Ооң бирги кампаниязы 1970 чылдарның ийиги чартыында эрткен. Ынчан база хоорайны хууда бажыңнарның печкалары, организацияларның одалга черлери ышталдырып, хөөлендирип турган.
Кызылдың чылыг-энергетика төвүнүң күчүзүн улгаттырар, бүдүрүлгелерни болгаш организацияларны төпчүткен чылыг шугумунга кожар, оларның одалга черлерин хаар талазы-биле ажылды чорудуп турган. Ол ажыл дугайында материалдар “Шын” болгаш “Тувинская правда” солуннарга “Арыг агаарны – Кызылга!” деп рубрикага парлап турган. Улуг хемчээлдиг ажылды чоруткан соонда, 1980 чылдарда, Кызылдың агаары элээн арыг апарган. Чуртка экономиктиг сандараашкын-биле кады найысылал база катап ыш-хөөге бүргеткен. Ооң кол чылдагааны дачаларже көдээден хөй чон көжүп киргени, Кызыл хоорайның девискээринге хууда бажыңнарны тударын чөпшээреп, чер участоктарын үндүрүп бергени. Оларның печкалары колдуунда хоорайны ышталдырып, хөөлендирип турар.
Кызылды ыш биле хөөден арыглаарының ийиги кампаниязы элээн каш чылдар дургузунда планнаашкын, келир үениң эчис сорулгалары янзылыг чоруп келгенин чурттакчы чон билир. Улуг хемчээлдиг болгаш хөй акша-төгерик херек төлевилелдерни-даа сайгарып чугаалажып шаг болган. Ол-ла бүгү хөлзээзин үезинде Тываның найысылалы Кызыл хоорайның агаарын кыжын ыш болгаш хөөден арыглаарының бир бөдүүн хевирин Тываның күрүне университединиң инженер-техниктиг факультединиң башкызы, техниктиг эртемнерниң кандидады Сергей Дамдын ажылдап кылган. Хөмүр-даш-биле одаарга, ол ооң иштинге барык төндүр өрттенип каар, изидери база эки печканы Сергей Иванович чогаадып кылган. Хөмүр-даштың төндүр өрттени бээриниң чылдагааны — печканың тургузуунуң онзагайында. Бөдүүнү-биле тайылбырлаар болза мындыг: печканың хөмүр-даш урар черинге хөмүр-даш бедик температурага кокс шынарлыг апаргаш, ооң соонда өрттенип эгелээр, ынчангаш ыш дыка эвээш, изидери база аажок. Ону эртем ёзугаар пиролиз дээр. Эртемден бүрүзү пиролиз дугайында эки билир-даа болза, пиролиз аргазы херек кырында ажыглаттына бээр печканы чогаадыптар эртемденнер эвээш. Пиролиз печкалары бар, ынчалза-даа оларның тургузуу дыка нарын. Тыва эртемденниң чогааткан печказы бөдүүн, ынчангаш ону кылыры-даа, ажыглаары-даа дыка берге эвес.
Ооң чогаадып кылган печказының шенелде одаашкынын специалистерниң болгаш эрге-чагырга органнарының ажылдакчыларының киржилгези-биле эрттирген. Эртемденниң чогаадып кылган печказын одаарга, ооң хоолайындан ыш барык үнмезин олар көргеннер. Бо печканың дугайында медээлер массалыг информация чепсектеринге болгаш интернетке тарай бээрге, эртемден Сергей Дамдынның бодунуң-даа, ооң печказының-даа ат-сураа чүгле Тывага эвес, бүгү Россияга, харын-даа мырыңай даштыкы чурттарга алгаан. Эртемденге күрүнениң эң дээди шаңналдарын тыпсыр, эңдерик акша-биле шаңнаар деп саналдар социал четкилерге көстүп келгилээн, а печканы “хуулгаазын” печка деп мактап турганнар.
“Хуулгаазын” печканы Россияда болгаш Моолда сонуургай берген. Чижээлээрге, Кузбасстың губернатору Сергей Цивилёв тыва эртемденни чалап, ооң-биле ужуражып, печканы сонуургап, бир эвес шенелделер ылап-ла эки түңнелдиг болур болза, печканы бүдүрүп үндүрер талазы-биле ажылдарга киржирин чугаалаан.
“Хуулгаазын” печканың Тывада салым-чолу кандыгыл? Кызыл хоорайның мэри К. Сагаан-оол февраль айның эгезинде печканы ажыглаарынга хамаарыштыр чөвүлел хуралды эрттирген. Хуралга эртемден С. Дамдын, Тыва Республиканың инженерлер ассоциациязының кежигүннери база киришкен.
Хуралга печканы шинчилээр, шенелделерниң түңнелдерин сайгарар талазы-биле бөлүктү тургузар дээш өске-даа ажылдарны планнаан.
“Хуулгаазын” печканы шенээри ам-даа уламчылап турар. Аңгы-аңгы күчүлүг 2 печканы туткаш, Каа-Хем болгаш Чадаана хөмүр-даш уургайларының хөмүр-дажы-биле оларны одап шенээр.
Хууда бажыңнарга тургузуп болур бичии хемчээлдиг печканы кылыр ажылды эртемден Сергей Дамдын ТР-ниң инженерлер ассоциациязы болгаш Тываның күрүне университединиң эртемденнери-биле кады чорудуп турар.
Ш. МОҢГУШ.
Чурукту интенеттен алган.
«Шын» №17 2024 чылдың март 6
