29 харлыг Н. өскелерге өөредиг болур дээрзинге идегеп, 7 чыл бурунгаар бодунуң ВИЧ-тен аарый бергениниң дугайында төөгүзү-биле үлешти. Маадырның ат-сывын, назы-харын өскертип каанын сагындырып каалы.
– Ада-ием мээң бодалдарым-биле кажан-даа үлешпес турган. Чүнү-даа кылырда, мээң күзелим бар-чогун айтырбас, боттарыныы-биле шиитпирлеп кааптарлар. Аажок шыңгыы, негелделиг өг-бүлеге өскен мен. Ада-ием мээң сагыш-сеткилим үлешпес болганындан элээди үемде кудумчуда эш-өөрүмге бүзүрээр, чажыттарым оларга ажыдар апарган мен. Школа дооскаш-ла, чаңгыс классчым оол-биле өг-бүле тудуп чурттай бердим. Ынчалза-даа чалыы үениң тевии-биле бот-боттарывысты чедир билчип албаанывыстан боор, дораан чарлып чоруй барган бис. 20 харлыымда чоннуң чугаалаары дег “Баглап-баглап салыпкан ыт дег” чоруп турган мен. Чеже кижи солуп чоруп турганымны санаары-даа берге. Эр-херээжен харылзаа туткаш, камгаланыр деп бодал бажымда-даа чок турган. Сула салдыныпкаш, кудумчудан эш-өөр-биле арага ижип, хөглеп-ле чораан мен. Ол чылдарны сактып кээримге, орта кылган-туткан чүвем-даа чок.
Харааданчыг-дыр. Ынчаар-ла чурттап чорааш, ижинниг апарган болдум. Күзевээним баштайгы төлүмнү дүжүртүрү-биле эмнелгеге чеде бергеш, эмчиниң бижип бергени анализтерин дужааган мен. Неделя эрткенде, халдавырлыг аарыглар эмнелгезинден долгап келген. Чеде бээримге, эмчи мээң карточкам тудуп алган бир-ле коргунчуг медээни дыңнадыр дээнзиг манап олур.
“ВИЧ анализин ооң мурнунда кажан дужаап турган силер?” – деп айтырды. Каш чыл бурунгаар дээримге, анализиңер чигзинчиг болуп турар-дыр дээш, СПИД-ке удур ажылдап турар эмнелгеже чорудупкан.
Корга-корга, чеде бердим. “Бир чыл дургузунда 3 ай болгаш-ла ханың анализин дужаар сен. Аарыг бадыткаттынмас болза, учёттан уштуп кааптар” – деп, эмчи тайылбырлады. Мындыг таварылгалар хөй болуп турар бе деп айтырыгга: “Бир эвес кайы хамаанчок эр-херээжен чуртталга чурттап азы наркотиктиг бүдүмелдер ажыглап турган болза, ынчан аарыг бадыткаттынып болур. Ындыг эвес болза, вирус кайыын тыптып келирил?” – деп чугаалады. Хөлүн эрттирипкен-дир мен, деп ынчан билип калдым.
Дөрт хонук эрткенде, СПИД-төвүнден долгап келген. Анализим багай болурун баш удур билип турган мен. Коридорга олуруп алгаш, караам чажы бүлдеңейнип, авамче долгап олурганым, карактарымга ам-даа чуруттунуп келир-дир. Анализиңер багай болган. Ынчалза-даа катап база, шынап-ла, бадыткаттынганын билип алыры-биле ам база дужаар херек дээрзин эмчи чугаалаан. Психолог дузазы херек бе дээрге, ойталап кааптым. Бодумнуң буруумну билир болгаш, байдалды бодумга хүлээп апкан турган мен.
Оон бээр ам 7 чыл эрткен. ВИЧ мээң чуртталгамны таныттынмас кылдыр өскертипкен. ВИЧ-биле аарааным меңээ дыка улуг өөредиг болду. Кажан аарый бергеш, амыдыралым чурумчаан. Чоорту душ болуп таваржы бээр эр-кыс харылзаалардан ойталап каапкан мен. Ооң соонда наркотиктерден ырай бердим. Оон каш чыл эрткенде, арага болгаш таакпыны кааптым. Ооң соонда 2 дугаар өг-бүле туда бердим. Өөм ээзи база-ла мен ышкаш ВИЧ аарыглыг. Ынчалза-даа кадык уруглуг болдувус. ВИЧ-тен аарый бээриниң мурнунда үелерни ам сактып келгеш, чиирээр-дир мен. Кижиниң бодунга болгаш долгандыр делегейге хамаарылгазы бүгү-ле чүүлдү шиитпирлей бээр-дир.
Шак ындыг аарыгдан аарып турарымны чажырбас-тыр мен. Аарыг кижилер чажыртынып чорааш, өскелерге тарадып турары, ооң өөскүп турарының база бир чылдагааны деп санаар мен. ВИЧ-биле аарып, чурттап чоруур улус оода-ла боттарының эштеринден болгаш чоок кижилеринден чажырбас болза, бистиң кайы хире хөйүвүстү, кандыг-даа кижи аарый бээр дээрзин билип каар ужурлуг. Ынчан кижилер бодунуң кадыкшылынга хумагалыг болуп, эр-херээжен харылзаа тударда, камгаланып эгелээр.
Республиканың СПИД болгаш халдавырлыг аарыглар-биле демисежир, оларны болдурбазы-биле, баш удур ажылдап турар төптүң медээлери-биле алырга, ВИЧ аарыы нептереп турар.
2023 чылдың эгезинден тура ВИЧ-тен аараан 9 болуушкун илереттинген. Эрткен чылга деңнээрге, 1,8 катап көвүдээн. Республикада ниитизи-биле ук аарыгдан аарып турар кижилер саны 358. Ол дээрге 100 кижиге хамаарыштыр алырга, 107,6.
Тыва Республикада ниити бүрүткеттинген таварылгалар аразында 49 кижи амы-тынындан чарылган. 2023 чылда 1 кижи чок болган. Оларның аразында 30 кижи ВИЧ-биле харылзаалыг хоочу аарыгларлыг. Республикадан дашкаар чорупкан кижилер саны 194 кижи. 2023 чылда 7 кижи чорупкан. Республикадан дашкаар чурттап чораан 143 кижи тодараттынган ВИЧ диагнозтуг Тывада чедип келген.
Ниитизи-биле ук аарыгдан аарып турар кижилер аразында эр кижилер 210, а херээжен улус 148 кижи. Назы-хар аайы-биле алырга, 14 хар чедир 3 кижи, 15–19 хар аразы – 9, 20–29 харлыг – 152 кижи, 30–39 хар – 111 кижи, 40-49 хар – 63, 50 хардан өрү – 20 кижи бар. ВИЧ аарыы колдуунда 15–29 хар аразында аныяк кижилер аразында нептереңгей болуп турар. Аарыг кижилерниң 161-и ол назы-харга хамааржыр, өскээр чугаалаарга, аарыг кижилерниң 45 хуузу болур. 2013 чылдан тура оон улуг кижилер аразынга нептереңгей апарган. Ниитизи-биле 30-ден 60 хар аразында ВИЧ аарыы илереттинген кижилер саны 194 четкен, азы ниити санның 54,2 хуузу болуп турар.
Аарыгның нептереп турар аргалары. Сибирьниң өске девискээрлеринден бистиң республикада ылгалы – аарыг эр-херээжен чорук таварыштыр тарап турары. Эр-херээжен чоруктан 295 кижи (82,4 хуу), 61 кижи (17 хуу) наркотиктиг бүдүмелдер ажыглап тургаш, иезиниң сүдүн таварыштыр 1 кижи (0,3 хуу), эмчи дузазы ап тургаш, 2 кижи (0,6 хуу) ВИЧ аарыын чыпшырган.
Ук аарыгдан аарып турар кижилерниң социал байдалын алгаш көөрге, 3 кижи (0,9 хуу) бичии уруглар, ажылдап турар кижилер – 111 (31,0) кижи, өөредилге черлеринде сургуулдар – 19 кижи (5,4 хуу), ажыл чок кижилер 174 кижи (48,6 хуу), самыын садып ажылдап турар кижилер – 4 (1,1 хуу), тодаргай чурттаар чери чок кижилер – 6 (1,7 хуу), шииттирген кижилер – 30 (8,4 хуу), шериг албанныглар – 4 (1,1 хуу), даштыкы хамаатылар – 7 (2,0 хуу) кижи болуп турар.
Девискээр аайынче көөрге, ВИЧ аарыы илереттинген кижилерниң 50,8 хуузу (182 кижи) Кызыл хоорайда 49,2 хуузу (176 кижи), суурларда. Чаңгыс Тере-Хөл кожуунда ВИЧ аарыы чаңгыс-даа илереттинмээн.
Республиканың чурттакчы чонунуң ортумак деңнелинден бедик көргүзүглер Каа-Хем, Бии-Хем, Барыын-Хемчик кожууннарда болгаш Кызыл хоорайда болуп турар.
Апрель айның байдалы-биле алырга, республикада ниитизи-биле 258 ВИЧ-тен аараан кижи бар. ВИЧ аарыг иелерден 54 уруг төрүттүнген. Оларның иштинде 2023 чылда төрүттүнген 2 чаш уруг бар. ВИЧ-тен аарып турар иелерден төрүттүнген 41 уругну эмчи учёдундан үндүрген, 13 уруг эмчи хайгааралында хевээр.
2023 чылдың январь–февраль айларда ВИЧ аарыын баш удур тодарадыр сорулгалыг 32520 кижиге эмчи шинчилгезин эрттирген. Ол дээрге ажылдың 30,5 хуузун күүсеткени болур. 2023 чылда ниитизи-биле 106500 кижини хынаан турар ужурлуг.
Республиканың чурттакчы чонунуң 32 хуузун ВИЧ шинчилгезин эртери-биле хаара тудары – 2023 чылда ВИЧ-ке удур туржур стратегияның сорулгазы. Амгы үеде ук ажылдың барык 10 хуузу күүсеттинген. Наркотиктиг бүдүмелдер ажыглап турар 194, эр-херээжен харылзаалар таварыштыр дамчыыр халдавырлыг аарыглардан аарып турар 1360, хосталгазын казыткан 655, тодаргай чурттаар чери чок болгаш аай-дедир көжүп чоруп турар 112 кижини, ада-иезиниң хайгааралы чок 44 уругну, республикадан дашкаар эмчи дузазы ап чораан 70 кижини, чедимче чок өг-бүлелерниң 217 кежигүнүн, арагага сундулуг 1297 кижини, психоневрологтуг диспансерниң болгаш кабинеттерниң 4922 пациентилерин хынаан.
Ынчангаш кижи бүрүзү наркотиктиг бүдүмелдерден ойталап, эр-кыс харылзаа тударда, камгаланып, хынамчалыг болуп, анализтерни дужаап ап турары күзенчиг.
Чыжыргана СААЯ.
"Шын" №32 2023 чылдың май 3