Удавас МАЙ. Чечектелген МАЙ. Тиилелгениң МАЙЫ.
Тиилелге, ол улуг өөрүшкү-биле кады хилинчектиг човулаңның сактыышкыннарын оттурар байырлал. Тиилелге дугайында кыргыз чоннуң алдарлыг оглу Чингиз Айтматовтуң ”Иениң шөлү”‘ деп тоожузундан үзүндүнү салдывыс.
Чингиз АЙТМАТОВ
(Тоожудан үзүндү)
Ол хүн огород шөлүн колхозтуң андазыны-биле чардырар ээлчег биске келген. Ажылывыс дооступ турда, кудумчуда чүгүрүшкен улустуң дааш-шимээни дыңналды. Чүү болган дээш, Алиман дашкаар үнгеш, дораан дедир келди.
– Дүрген, авай, солдаттар уткуур деп турар-дыр. Ындыг медээ дыңнапкаш, чер чардырып турган андазын-даа, бурундуктап каан шарылар-даа турган черинде туруп калган. Бүдүн аилдиң чону – аъттыг, чадаг, кырганнар, бичии ажы-төл, колдуктааштарлыг балыгланган фронтучулар шупту-ла кудумчуда шуужупкан. Хем ол чарыындан келген бир-ле кижи: Станцияда ийи эшелон дайынчылар чанып келген деп дамчыткан – дижип чүгүржүп бар чорлар. Ында шупту аилдерден кижилер келген-дир. Кым-даа ол медээни «шын бе?» – деп, ылавылап айтырбаан. Кижи бүрүзү ону шын деп бүзүреп, шагда-ла манааны хүннүң келгенинге идегеп, бичии-даа аңаа чигзинмейн турган.
Дайын мурнунда туттунуп эгелеп турган суур кыдыында чаа кудумчуга чыглып келдивис. Аът мунукчулары эзерлеринден дүшпейн, чадаг улус чер суггарар арыктың эриктеринге бедиктенип, бичии оолдар чедир туттунмаан бажыңнар кырынче, а чамдыктары мырыңай ыяштар баштарынче халбактанып үне берген бараадап турлар. Кижи бүрүзү орукче кайгаан.
Ол аразында бодунуң көрген дүжүн-даа тайылбырлап турар кижи бар. Бир улус бичии даштар чыып алган, хуваанак төлге салган. Шупту манаашкында. Ам ону сактырымга, бир эвес бүгү делегейде чоннар шак ынчан бистиң чоок кижилеривисти уткуп, манап турганывыс дег, оолдарын, акы-дуңмаларын, ашактарын чаңгыс кижи дег, ынчаар ынакшыл-биле манап турар болза, коргунчуг дайын деп чүве-даа кижилер аразынга турбас боор ужурлуг.
Хөй кижиниң чугаа-домаа, шимээни оожургаан соонда, кижи бүрүзү бодамчалыг апарып, баштарын халайтыпкан бодунуу-биле боданып эгелээн. Салым-чол канчаар шиитпирлээрил? Кым ээп кээрил, кым келбезил? Кым манап четтикенил, кым чогул? Ол бүгүден улаштыр чурттаар салым-чол кончуг хамааржыр.
Ол ындыг үеде бир-ле оолчугаш бедик ыяш кырындан «Кел чорлар» деп алгырды. Шупту кижилер ыыт чокка, хомустуң хылы дег хере тыртынып турупкаш, бир деңге «Кел чорлар!» деп, катаптааш, катап-ла ыыт чок бардылар. Шип-ле шимээн. Оон хенертен миннип келген дег «кайда? кайда кел чорлар?» деп, кезек шимээргээш, катап-ла ыыт чок барды. Мурнувуста улуг орукта аъттыг терге көстүп келди. Бистиң аилче ээр орукка, сыр кара маңы-биле халдып орган тергелиг аътты оожургаткаш, бир солдат дүжүп калды. Ол чүктээр барбазын эктинче чүктепкеш, шинелин холунга туткаш, бистиң талавысче кылаштапты. Хөй кижиде ыыт чок бис, орукта шинель туткан, эктинде барба чүктээн чаңгыс кижини көрүп тур бис.
Киживис чоокшулап-ла олур, кым-даа турар черинден шимчеведи. Кандыг-бир хуулгаазын кайгамчык чүүлдү манап турган, бистер, кайгап алган турбушаан бис. Чаңгыс кижи эвес, а хөй кижи манап турган улус карактарывыска бүзүревейн тур бис. Шериг кижи чоокшулап-ла олур. Ыыт чок хөй кижини көрүп алгаш, ол база чаңгыс черге туруп алды. Ыыт-дааш чок, чаңгыс черде кадап каан дег, олар чүге турар чон боор – деп бодаан боор, бодунуң соонда база улус бар бе – дээн ышкаш, ийи катап хая көрүндү. Чаңгыс оон өске кым-даа чок. Улаштыр бистиң талавысче каш баскаш, катап-ла турупкаш, катап-ла хая көрүндү. Ол үеде улустуң мурнунга турган кызыл-даван бичии уруг хенертен алгырыпты:
– Мээң акым Аширалы! Аширалы-дыр. Бажында аржыылын чеже тыртыпкаш, чоокшулап келген чаңгыс солдатче уткуштур кушталдыр маңнапты. Бурган-на билген боор, акызын танып каан бичии уругнуң алгызындан шупту миннип кээп, оолдар, уруглар база солдатче чүгүрүптүлер. Бир-ле улуг күш шупту турган улусту таварып келгеш, чалгынныг чүве дег алгаш чорупту. Солдатче холдарывыс чада тудупкаш, бар-ла турган күжүвүс-биле маңнажып олурувуста, сагыжывыста бодувустуң чурттап эрткен чуртталгавысты, муңгаранчыг бодалдарывысты, чоок кижилеривисти манап, шылаан, агарып калган баштарывыс дүктери, улгады берген кылдыр көстүр аныяк кыстарывыс, дулгуяк арткан херээженнеривис, өскүс арткан ажы-төлдер, ыы-сыывыс, карактарывыс чаштары, бистиң маадырлыг чоруувусту шуптузун тиилекчи солдадывыска чедирер дээнивис ол кылдыр көзүлдү. Солдат база шупту кижилер ону уткуп турарын билип каапкаш, бисче уткуштур маңнапты. Хөй кижи чүгүржүп орда, сактырымга бодалымда бистиң чанывыс-биле дааш-шимээнниг эшелон дагжап эртип, арыннарже дыңзыг хат үрүп, кулактарга поезд дугуйларының даажы төнчү чок дыңналып: «Ава-ай! Алима-ан!» – диген алгыны катап база дыңнап кагдым.
Аъттыг улус бисти мурнай, ээп келген чаңгыс солдатка чедир халды берген, ооң тудуп чорааны шинелин, барбазын ап четтигипкен, а бодун ийи талазындан холдарындан чедип алдылар.
Оо, Тиилелге! Дыка-ла үр сени манадывыс. Экии, Тиилелге! Экии! Төктүп турар карак чаштары дээш бисти өршээ! Ээп чанып келген чаңгыс солдат Аширалының эктинден силгивишаан, ооң хөрээнге бажын үстүрүп-үстүрүп: «Мээң Касымым кайдал? Кайда?» – деп, алгырып айтырган керним Алиманны өршээңер. Бистиң шуптувусту өршээ, Тиилелге! Чеже чидиригни көрдүвүс. “Артканнарыңар кайыл? Мээң кижим кайыл? Мээң кайыл? Өскелер кайдал? Олар кажан ээп келирил?” – деп, алгы-кышкы дээш бисти өршээп көр, Тиилелге.
– Ээп кээрлер, төрээннерим. Шупту чанып кээрлер. Удавас ээп кээрлер, даарта база кээрлер – деп, харыылап турган солдат Аширалы дээш өршээлден бер. Бисти өршээ, Тиилелге, өршээ! Аширалыны куспактай туткаш, ону чыттап тура, ол минуталарда Джайнак, Маселбек, Касым, Суванкул оларны бодап турдум: кым-даа ээп келбеди.
Мени өршээп көр, Тиилелге!
– Үелер эрте бээрге, мени билип каар сен, авай. Мээң оглум шын кылган деп билип каар сен. Шынап-ла, мээң оглум шын кылган-дыр – дээр сен. Мени билип турзуңза-даа, дөмей-ле чүрээң ыдык ханызында меңээ чугаалаваан сөстериң бар болгай. «Бо чырык өртемчейден чоруп канчаарың ол, оглум? Төрээш, өстүрүп алган оглум. Чүү дээш сени төрээш, өстүрүп алган мен?» Ийе, авай, сен ие кижи болганыңда айтырар эргелиг сен. Сээң бо айтырыгларыңга сөөлүнде төөгүвүс харыыны бээр. Амдыызында мээң харыым мындыг: – Бо каржы-дошкун дайынны бис эгелеведивис, ону бис күзеп бодаваан бис, ол дээрге бүгү чоннуң хилинчек човулаңы болду. Ону чок кылыр дээш, бис ханывыс төп, амы-тынывыс бердивис. Бис ону кылбас болзувусса, Кижи деп атты эдилээн херээвис бар бе. Дайынга маадырлыг чорук кылыр дугайында бодавайн турар мен. Бодумну эң-не бөдүүн мергежилге белеткеп, башкы болуксап турдум. Дыка-ла башкы болуксадым. Самбырага бижиттинер чугай биле сургуулдарга айтыр ыяш орнунга холумга ок-боону тудуп, солдат кижи болдум. Мында мээң буруум чок. Чурттап эгелээн үем ындыг үе болду. Уругларга чаңгыс кичээл-даа эрттирбедим.
Ам бир шак болгаш Ада-чурттуң даалгазын күүседип чоруптар мен. Дириг ээп кээрим-даа билдинмес. Ында хөй эш-өөрнүң амы-тынын камгалаары-биле чоруп турар мен. Чон дээш, тиилелге дээш, келир үе дээш, кижилерде эң эки чүүлдер артсын дээш демиселче кирерим ол-дур. Бо мээң сөөлгү чагаам, сөөлгү сөстерим бооп артар. Авай! – деп, муң-даа катап катаптазымза, сеңээ төлеттинмес өрелиг артар мен. Сеңээ чедирип турар хилинчектиг муңгаралдар дээш мени өршээ, авай. Ынчалза-даа, мени билип көр. Уругларга тайылбырлап чедирер ужурлуг бир дугаар болгаш сөөлгу кичээлим-дир. Бодум күзелим-биле бүзүрелдии-биле демиселче кириптим. Кижилер мурнунга эң бедик хүлээлгени күүседип турарым дээш чоргаарланыр-дыр мен.
Ыглавас сен, авай, кым-даа ыглаваңар. Мындыг таварылгада кым-даа ыглаваңар! Мени өршээ, авай. Байырлыг, авай!
Ала-Тоо дагларым, байырлыг! Силерге дыка-ла ынак мен, мээң төрээн дагларым!
Сээң оглуң – башкы, лейтенант Маселбек Суванкулов. Фронт 1943 чылдың март 9. Дүнекиниң 12 шак.»
Зоя СЕРЕНДОО очулдурган.
Чурукту интернеттен алган.
“Шын” №17 2025 чылдың май 8