Ийи океанның чажыды

ЧОГААЛЧЫНЫҢ ОРУК ДЕМДЕГЛЕЛИ

Кызыл-Эник КУДАЖЫ
(Уланчызы. Эгези№ 63, 65 «Шында»).

Оон келгеш, Индияга национал-хосталгалыг шимчээшкинниң эгелекчизи Махатма Гандиниң бажың-музейинге чордувус. Ийи каът бажың. Ооң өрээлдеринде Махатма Гандиниң бүгү амыдыралын — төрүттүнгенинден эгелээш, сөөгүн өрттеткенинге чедир — бичии макеттер-биле кылып көргүзүп каан болду. М. Гандиниң шала кырынга удуп турган дөжээн, номчуп турган судурларын, тейлеп турган бурганнарын ол хевээр делгегилеп каан.

Индий улустуң улуг оглу Михатма Гандиге тураскаалды Делиде болгаш өске-даа хоорайларда тургускулаан

Африканың хевири чүрек ышкаш деп шүлүкчүлер шагда-ла эскергеннер. Индияныы база ындыг. Ол найыралдыг чуртта чүрээмниң кандыг-бир хензиг кезии артып калган.

ҮЖЕН ЧЫЛ

Найыралдыг Индия-биле чарлырының мурнунда чамдык түңнелдерни черле кылыксап тур мен.

Бир эвес Индия-биле мээң эң баштайгы ужуражылгам бирги класска болган болза, ийи дугаары институтка өөренип турумда болган чүве. Ынчан орус литератураның төөгүзүн өөренип тургаш, ооң эрте-бурунгу тураскаалдары-биле танышкан мен. «Игорь шерииниң дугайында сөстүң» соонда эрги славян дылга Афанасий Никитинниң «Үш далай ындынче аян-чорук» деп чогаалын номчаан мен. Ында орус садыгжы кижи бир-ле дугаар Индияга барып, ооң чонунуң амыдыралы, культуразы-биле таныжып, ийи чоннуң аразында найыралын тоожуп турар. Ол чогаал ёзугаар кылган уран-чечен фильмни сөөлүнде база сонуургап көрген мен. «Үш далай ындынче аян-чорукту» өөренип тургаш, кажан-бир шагда Афанасий Никитинниң истерин базар боор мен деп бодаваан мен. Мыя бо чижекти безин алгаш көөрге, бистиң улустарывыстың аразында харылзаазы, найыралы шаг-шаандан бээр туруп келгени илдең-дир.

ССРЭ-ниң хөгжүп орар чурттар-биле аразында харылзааларында Индия онза черни ээлеп турар. Тайбыңны камгалаарынга, улустар аразынга айыыл чок чорукту быжыглаарынга, чепсеглениишкинни эңдере бүдүрерин соксадырынга, ядролуг дайынны болдурбазынга аажок улуг салыышкынны Индия киирип турар. 1971 чылдың августа бистиң чурттарывыстың аразында чардынган Тайбың, найырал болгаш кады ажылдажылга дугайында керээ совет-индий харылзааларны быжыглаарынга улуг ужур-дузалыг болган. Ол керээ бүгү делегейге тайбыңны быжыглаарынга, Азия дипке дайын айыылын болдурбазынга база күштүг чөленгииш болуп турар.

1985 чылдың февральда совет-индий экономиктиг кады ажылдажылганың 30 чыл ою болган. Бо чорук Бхилайга металлургия заводун тударынга Индияга дуза көргүзер талазы-биле ийи чазак аразынга дугуржулгага ат салганы-биле эгелээн. Ол ёзугаар 1956 чылдың майда Индияга эң улуг металлургия заводун тудуп эгелээн. Дериг-херекселдерни «Уралмашка», Ленинградка, Новокраматорскиниң болгаш өске-даа совет бүдүрүлгелерниң заводтарынга белеткээн.
Үш он чылдарда Совет Эвилелиниң дузазы-биле 58 үлетпүр бүдүрүлгелерин тургускан, 30 бүдүрүлге кылдынып турар. Оларның эң улуглары Бхилайда, Бокарода металлургия, Корбада алюминий, Ранчнде, Хардварда машина-тудуушкун, Койялада, Барауниде нефть болбаазырадыр заводтар, Гуджаратта болгаш Ассамда нефть болгаш газ тывар черлер, Нейвеланы, Бхакронуң электростанциялары болур. Индияда ССРЭ-ниң дузазы-биле кылган бүдүрүлгелерде шойнуң болгаш каңның 40 ажыг хуузун, бүгү металл аймааның 80 хуузун, энергетиктиг дериг-херекселдерниң 55 хуузун болгаш электроэнергияның 10 хуузун бүдүрүп турар. Совет-индий кады ажылдажылганың черлери индий экономикада күрүне секторунуң өзээ апарган.

Оон аңгыда, совет-индий кады ажылдажылга аажок улуг социал ужур-дузалыг болуп турар. Туттунган бүдүрүлгелерни долгандыр амгы үениң хоорайлары, суурлары тыптып келген, олар культураның ёзулуг төптери апаргылаан, индий национал кадрларны дарганнаар черлер болу бергилээн.

Совет-индий экономиктиг кады ажылдажылганың түңнелдерин үндүрбүшаан, ооң ССРЭ биле Индияның аразында харылзааларның чугула үндезини апарганын демдеглээр апаар. Олар моон соңгаар-даа улам хөгжүүр болгаш сайзыраар.

1985 чылдың май 21-ден 26-га чедир Совет Эвилелинге Индия Республиканың Премьер Министри Раджив Ганди албанның найыралдыг аян-чоруун кылган. Индия биле Совет Эвилелиниң аразында найыралдың болгаш кады ажылдажылганың улам сайзырап турарын ийи талалар онзалап демдеглээннер. ССРЭ биле Индияның аразында чогумчалыг харылзаалар аңгы-аңгы социал системаларлыг күрүнелерниң тайбың кожа-хелбээ чурттап болурунуң боттуг үлегер-чижээ-дир.

Майның 22-де Москвага 2000 чылга чедир үеде ССРЭ биле Индияның аразынга экономиктиг, садыг болгаш эртем-техниктиг кады ажылдажылганың кол угланыышкыннарының дугайында дугуржулгага ат салдынган.

ССРЭ биле Индияның аразында найырал болгаш кады ажылдажылга Азияга база бүгү делегейге быжыг тайбыңның дириг херечизи болуп турар.

«ЧАҢГЫС УНИВЕРМАГ»

Декабрьның 17-де дүне Бомбейден биеэги-ле «Боинг-747» дээр 350 кижи олурар самолет-биле Чаа Делиниң Палам деп аэропортунга кээп хондувус. Агаарга 2 шак уштувус. Самолеттуң дүргени шакта 900 хире километр чорду.

Ол хүн Делиге дыка орай келгеш, даартазында аажок эрте турган бис. Аъш-чем белен. Индияга, черле ынчаш Чөөн чүкке үргүлчү ындыг чораан, кандыг-даа хоорайга үш дүн ортузунда-даа чедип кээриңге, чиир чем кезээде мурнуңда турар. Бисте ындыг эвес ийик чоп, столоваялар, эки-ле дизе, кежээ сес шакка чедер, рестораннар — он бир шакка. Ооң соонда аш-тодууңну бодуң бил.

Бистиң Индияга аалдап келген хуусаавыс төнген. Ийи чеди хонукта бис ол найыралдыг чуртка хөйнү-ле билип алдывыс, ооң-биле кады хөйнү көрүп четтикпээн бис. Индия чер бөмбүрзээнде улуг дээн эвээш санныг күрүнелерниң бирээзи. Ону четче эргиир дизе каш-каш чылдар херек ийик.

Бурунгу болгаш аныяк Индия. Мээң угаанымга ол ынчаар артып калган. Индияның бурунгу төөгүзү, ооң келир үези оон артык. Он-он чылдар эртер, бурунгу төөгүзү биле хүннээректээн келир үези каттыжып келирге, Индия та кандыг чараш чурт апарган турар ыйнаан? Ону көөр салымныг кижилерге адааргаар-дыр мен!

Аэропортка келдивис, бисти «ИЛ-62» манап тур. Kapaaм чырыш кылынды. Хенче чажымдан мунуп өскен аъдым ышкаш самолет. Чаңчыкканым ак өң, ужуккан согун дег хевир. Төрээн чуртумнуң хензиг кезии. Чеде бергеш, самолеттуң чалгынынга дегдим, чүрээм шимирт диди. Соок демир хирезинде, холум изиш кылынды. Чуртумга самолет көргеш, ынаар сагыш-даа салбас кижи мен. Хары черге Төрээн чурт дугайында бодал чүден-даа артык күштүг чораан.

Совет самолетче кире бээримге, өскен-төрээн өөмде келген ышкаш болдум. Дөгерези көргеним, таныырым, билирим. Хамыктың мурнунда — орус дылым. Дыл билбес кижи өске черге даржылып каар чораан. Стюардесса кыстарны безин шагдан тура таныыр ышкаш болдум. Шынында оларны мурнунда кайын көрген боор ийик мен. Көргеним солуннар, журналдар, чыдын билирим аъш-чем. Өөренгеним аажы-чаң, дыңнааным чугаа-соот. Шупту чоок, шупту эргим. Чаныксаарың мырыңай аргажок болза, самолеттан үнме. Ол дөмей-ле сени Москвага чедире бээр. Даштыкыга чоруп тургаш билген чүвем ол — кижиге Төрээн чуртундан үнелиг чүве чок.

Ам баар чуртувус — Сингапур. Ооң найысылалының ады база Сингапур. Тыва дылче очулдурарга, Арзылаң хоорай дээн. Дели биле Сингапур аразы 4300 км. Чижеглеп бодаарга, Кызыл биле Москва аразы хире. Дораан-на согунналдыр ужуп үнүпкен бис.
(Уланчылыг).

«Шын» №67 2023 чылдың сентябрь 9