«Ижин-баар сөктүп каар чазып-ла, хол чайып уруглар-биле байырлашкаш, сагыш-сеткил хөмүрерип калган чоруп каар бис. Элээн үе дургузунда машина ишти шыпшың…» – дээш, Росгвардияның Тывада эргелелиниң ажылдакчызы А. Монгуш улуг тынды. Кызыл хоорайда берге байдалга таварышкан өг-бүлелерге дуза чедирер төпке росгвардейжилер айда каш-даа катап кээр: байырлалдар, мөөрейлер, өөредилге чылынга белеткел, эрес-дидим чоруктуң кичээлдери, Шагааны кады уткууру дээш чылдагааннар муңзавас.
Чурттап орар оран-савазындан хоорулган уруглар саны социал төпте хүн бүрүде өскерлип турар деп болур. Дыштаныр хүннер эртер-ле, көвүдеп кээр, каш хүн болганда, ада-ие миннип келгеш, ажы-төлүн алгаш баар. Колдуу-ла арагалап будалган аваларның, ачаларның уруглары болур. Харыысалга деп чүүлдү медереп боданыры кончуг-ла чугула-дыр эвеспе.
Социал төптүң кижизиттирикчизи он харлыг Белек (ред: адын өскерткен) барык бир чыл чартык авазынга ужурашпаан. 2022 чылдың кыжын араганың аспаанче кирген иеден ону хавыргаш, социал төпке эккелген. Түр када болуру кай – бичии оол кезек үе соңгалардан ыравайн, таныыры овур-хевирни манап каап-ла турган. Айлар караңнаар эрте берген. Изиг чай эртип, күстүң сериин тыныжы кээрге, Белек бүзүрелин ышкынмайн, чанарынга бүдүү белеткенип-ле турган. Ынчалза-даа сураг-ла, сураг.
2023 чылдың күзүн төптүң башкылары салым-хуунуң белдиринде уттундурган бичии оол дугайында сагышсырап, школаже киреринге белеткежир эриг баарлыг улусту дилеп эгелээн. Ээлчеглиг ужуражылга үезинде Ведомстводан дашкаар камгалал килдизиниң (ОВО) дайынчылары ол дугайында билип кааш, удаваанда ачы-дузаның болгаш энерел сеткилдиң акциязынга киржип, боттарының чыышкан акша-төгерии-биле Белекке чаа спортчу костюмну, кроссовка идиктерни база өөренир сумканы садып берген. Өөрүп турар-даа бол, чаш кижиниң бижииргеп турары илдең. Чаа идик-хеп кедип турганын орта сагынмас болганын башкылары чугаалады.
«Оон ыңай чүнү хереглеп тур сен, дуңмай?» – деп, росгвардейжилер Белектиң холун тудуп айтырган.
«Чүнү-даа эвес. Чүгле авамны көрүксеп тур мен» – дээш, акыларынче Белек идегелдиг көрген.
Неделя эрткенде, росгвардияның патруль машиназы Белекти авазынга ужураштырары-биле хоорайны кезип эгелээн. Ооң иези хөй-ниити чемненир черге ажылдап турган деп билгеш, туруп болгу дег кафелерни хынап халыткылаан. Кайда-даа чок. Бир черге быжырыкчы болуп ажылдап турганы илерээн. Кандыг ие төлү ирги, канчап оглун сагынмазыл деп айтырыгга харыы чок.
Төпте турар чамдык уругларның авалары кады чурттап олурар дерзии эр кижизинден корткаш, ажы-төлүн хозуп чорууру чажыт эвес. Бирги черде ындыг иелерге – эр кижи-биле кады (арагачы, дерзии) будалып чоруурлар хамааржыр.
Холу шагда салдынган, бууккан, ажы-төлүн ышкынган херээжен улус канчап ындыг доң чүректиг апарганыл?
Бирээде, кайда арага – ында түрегдел, буураашкын, үрелген салым, тамы… Араганы чалданыш чок бодунуң-на чонунга садып ора, бодунуң үүлезинге нүгүл-хилинчектиг хирни ажылдап ап орарын садыгжылар миннип турар ирги бе?
Ийиде, төлеп чок эр кижиниң аайындан эртпес амыдыралды кандыг амыдыралым дээр. Чээрби-үжен чыл бурунгаар сайгарып кээр болза, тыва херээжен кижи бар-ла күжүн мөөңнеп, моондактарга торулбайн, кандыг-даа берге үелерни эртип чораан. Амгы аныяк салгалдың мөзүлүг чоруу чидип бар чыдарын көөрге харааданчыын.
Күрүнеге каап берипкен оглун-кызын олар шагда уткан. Өске эриг-баарлыг чаңгыс чер чурттуглары оларны карактап, идик-хевин четчелеп, чассыдып чоруурун бодап чорууру чигзинчиг. Бичии Белек ышкаш оолдар, кыстар социал төпте кайы көвей. Тодуг-догаа, чылыг черде хүндүс харын ойнап хүнзээр. Ынчалза-даа удуур бетинде чаш төлдүң ишти-хөңнү кайы хире саргып аарып чыдар ирги?
Виктория ТАС-ООЛ, Росгвардияның ТР-де эргелелиниң парлалга албаны.
Авторнуң архивинден чуруктар.
"Шын" №70 2023 чылдың сентябрь 16
