Тываның база бир байлаа — мал. Бистиң тодуг-догаа, каас-шиник, аас-кежиктиг амыдыралывыстың дөзү малда-ла болгай. Малчын чурттуң чону, оларның ажы-төлү азыраан малының төөгүзүн, назы-харын, ат-сывын, өң-чүзүнүн билген турар ужурлуг. Ынчангаш бис, улуг улус, ажы-төлүвүске тос чүзүн малывысты таныштырып, ооң ажыының дугайында тайылбыр ажылын күштелдирер болзувусса эки. Шаандан тура тыва чоннуң ажы-төлү үш хардан эгелеп ада-иезинге мал азыраарынга, өг ажылынга дузалажы бээр турган.
Инек малды бистиң республикада кожуун бүрүзүнде азырап турар. Хууда чон инекти хөйү-биле азырап эгелээни өөрүнчүг. Инек бода малга хамааржыр. Ооң ажыы улуг. Эъттен аңгыда, ол делегейде эң шынарлыг продукцияны – сүттү кижиге хайырлап турар. Ында кижиниң кадыкшылынга дузалыг кончуг ховар витаминнер бар. Ак чемден тыва кижи чүнү кылбас дээрил: саржаг, чөкпек, хойтпак, курут, ааржы, тарак, өреме, быштак дээш-ле баар. Сүттүг шайны тывалар кончуг хүндүлээр. Ол шылаан-могаан кижини күш киирер. Суксаан кижиниң суксунун хандырар болгаш аараан кижиниң ниити байдалын сергедир шынарлыг. Сүттен кылган чемни ак чем дээр. Ак чемни төтчеглеп база төп болбас. Улус оран-делегейге чалбарыырда, байыр-наадым болганда, ырак чер чоруур апарганда, сүттү дээрже чажып, йөрээл салыр. Хүн бүрүде сүт турзун деп бодаар болза, кижи бүрүзү кызымак ажылдап, малды азыраар ужурлуг. Тыва чоннуң чугаалаары-биле «Малдың сүдү – дылында» дээр. Ол дээрге сүт малдың чеминден хамааржыр дээни ол. Малды эки азырап, ажаап чемгерер болза, сүдү элбек, эъди семис болур. Сүттен аңгыда, кежин база болбаазырадып тургаш, янзы-бүрү херек чүүлдерни кылып ап болур: аргамчы, чулар, чүген, барба, көгээржик, идик дээш оон-даа өске.
Инек кончуг эскериичел мал. Бир эвес ол кудуруун хат уунче чайып турар болза, аяс хүннүң, а бажын өрү көдүрүп алгаш турар болза, бүргеп, чаарының демдээ. А кежээликтей харамдыгып оъттаар болза, чаъс чаар, черге чыдыннаарга, аяс болур. Бир улус инек соккан болза, өске инектер ырактан-на чыдыыргап, билип кааш, ол черге маңнап кээп, мөөреп база эшкенненип шаанга кирер. Хомудалын илередип турары ол дижир. Инек чылында төрүттүнген кижи шыңгыы, туттунуп билир, эскериичел болур.
Сайлык ООРЖАК.
Ак-Довурак хоорай.
“Шын” №21 2024 чылдың март 20