“Сүүр кырында кижи турган... “Турза узун, тутса мɵге” деп улустуң чугаалажыр кижилериниң бирээзи ол... Ол кижиниң аптаразыг делгем хɵрээ, чодур дыт дег тырың дурт-сыны, кадап каан адагаш дег тендиш дивес кылажы бастырбас болган... Сүүр кырынга үнүп келген кижи кадыр элзиг хавааның баарында чашты берген кара карактарын шала имирерткеш, мурнунда улуг чоога кежир аргаже чиге кɵргеш, ɵшкү салын чаңчыккан аайы-биле сөөк салаалары-биле ээргилээн. Ооң назыны бежен ажып чоруй-даа барган болза, үе-шагның ол хире узун хуусаазынга ам-даа дүжүп бербээни илдең болган...”
Кышкы сүүр кырынга агара берген сегел салдыг, мɵге-шыырак дурт-сынныг аңчы кижи кымыл дээрзин билир-ле болгай бис. Сүлдем! Сүлдем болбайн аан.
Кызыл-Эник Кыргысович Кудажының “Уйгу чок Улуг-Хем” деп роман-эпопеязында Сүлдемниң овур-хевиринде тыва ада кижиниң бир мɵзүлеш овуру чуруттунган. Сүл- дем — оолдарының чөленгиижи. Амыдырал — демисел дээр болгай. Ынчангаш ол хɵй ажы-тɵлүн бут кырынга тургузар дээш, кызып чоруур ада. Ооң оолдары Саванды, Соскар, Хойлаар-оол, Буян. Оларның аажы-чаңы бот-боттарынга дөмей эвес-даа болза, адазының ажылгыр-кежээзин, биче сеткилдиин, туруштуун, мурнунга салып алган сорулгазын ыяап чедип алыр бүдүжүн дɵзеп алганнар.
Сүлдем биче сеткилдиг, быжыг туруштуг, үнген-кирген чонунга эвилең-ээлдек кижи. Ол ажы-тɵлүнге кызыгаар чок ынак ада.
Копту дайынынче хеймер оглу Буянны чорудар дээрге, эрес-дидимин кɵргүзүп, бодунуң хар-назынынга чалынмайн, оглунуң орнунга чоруптар. “Оглум адазының чуртун тутсун, бир-тээ моол араттар дилег кылган чүве тɵлээде, тыва араттар баар. Мен база баар мен” деп дорту-биле чугаалап турар.
Бо бɵдүүн арат ɵг-бүледе социал дарлалдың халазын чүктевээн кижи-даа чок деп болур. Сүлдем боду-даа, кадайы Кежикмаа-даа, уруу Суузунмаа-даа, оолдары Саванды, Соскар, Хойлаар-оол, Буян-даа — шуптузу тыва байларның, дүжүметтерниң азы кулак орустуң, кыдат садыгжыларның дарлалындан, кара туразында аажылаашкынындан ал-боттары түреп, сагыш-сеткили аарып, ажып-саргып чорааннар.
Феодалдыг дарлалдың базыышкыны Сүлдемниң өг-бүлезинге чеже-даа аарышкы чедирип турза, оларның амыдыралче чүткүлүн болгаш социал чɵптүг эвес чорукту кɵɵр хɵɵн чогун суларадып шыдаваан.
Экини эки-биле харыылаар деп чүве Сүлдемниң овур-хевиринде онзагай шынарны киирген. Амы-тынын алган эмчи Аня Черемисина тɵлдүг болур деп баарга, эмчиниң караан чырыдып, чаа тɵрүттүнген тɵлдүң хинин кескен кырган-ачазы болур. Копту шивээзинде бөдүүн орус кижилер — Черемисиннер-биле найыралдажып, кады чурттаанының соонда, ол хɵйнү кɵрүп биле берген.
Сүлдемниң бо бүгү чаагай сеткили, мɵзү-шынарының бедии ёзулуг ада кижиниң чырыткылыг овур-хевирин кɵргүзүп, хɵй санныг оолдарының чɵленгиижи, үлегер-чижээ кылдыр кɵстүп турар. Ол ɵг-бүлениң эр ээзи, ажы-тɵлүнүң адазы болур хүлээлгезин ак сеткилдиг күүседип, аал-коданының ээзи, ада-чуртунуң камгалакчызы болбушаан, келир үеде чер-чуртун ээлеп артып каар салгалдары дээш сагыш салып, оларга чагыг-сүмезин арттырып, салгалдан салгалче чоннуң эки чаңчылдарын дамчыдып, сагып чурттаарын чагып чоруур ада.
“Уйгу чок Улуг-Хем” деп романга деңнелге кылдыр Кызыл-Эник Кудажының “Тараа” деп тоожузундан дараазында одуругларны номчуп кɵрээлиңер: “Кастыктары мɵңгүннелдир кɵгергилей берген, аразында элбек ак-ак дүктерлиг сегел салдыг, делгем эгиннерлиг, хүрең шырайлыг, кижи ортузундан шагда-ла эрте берген назылыг ашак кижиниң адын Суваң дээр. Ол аныяанда белен эвес мɵгелерниң бирээзи чораан. Ынчангаш ону арбан-суму араттары Мɵге-Суваң деп адап чораан...”.
Суваң ук-ызыгуурундан ядыы арат, ооң чаңгыс аъдындан, чаңгыс бызаалыг инээнден ɵске чүвези чок. Ол хырын үезинде чеди-сес оолдуг, сɵɵлүнде он четкен. “Ынча имилеме, уяда сарыг аастыг куш оолдары дег, ажы-тɵлдү чүнүң-биле азырап чоруур ирги?” – деп, чамдык кижилер кайгап чугаалажыр турган. Суваң үжүк-бижик билбес, чеже-даа бижик-билиг чок болза, оозунга чалынмас, кайгамчык угаанныг кижи чораан. Ол ажы-тɵлүнүң аас-кежиктиг келир үези дээш кызып чоруур ада. Ооң чижээнге оглу Араптаңны “кызылдар” дээрге чүү улузул дээш бүдүү чорутканын киирип болур.
Элээн каш хонганда Суваң биле Тарак-оол адашкыларны тараа оорлаан дээш солааннар чедип келгеш, эттеп-соп тургаш сүрүп алгаш, Шагаан-Арыгга кара-бажыңга суп каар. Эртенинде Улуг-Хемни куду салга олурткаш, Ус-Аксынга эккелгеш, шалазы чок казанак бажыңга суп каар. Адашкыларга орус тараачын кижи хлеб иштинге бижек биле чагаа киирип берген. Ашак номчуп билбес-даа болза, чүвениң ужурун даап бодап каапкаш, оглунга чагыг-сүмезин бергеш, ол-ла дүне дургуннадыптар. Тарак-оол ачазының чагыын ол-ла хевээр күүседип каар.
Моон алгаш кɵɵрге, Суваң — ёзулуг бүдүштүг, угаанныг ада. Амыдырал чеже-даа берге болза, ол аңаа торулбайн, хɵй ажы-тɵлүн бут кырынга тургузар дээш, кызып чоруур. Ооң ачызында оолдары амыдыралга боттарының туружун тып чурттай берген.
Эр кижиниң бүдүштүү ооң мерген угаанында, эрес-дидим болгаш шыдамык чоруунда деп ада-ɵгбелеривис шаандан тура чагып чораан. Ажы-тɵлдүг ада кижи угаан-сарыылдыг, кээргээчел, чаагай сеткилдиг, бɵдүүн, ажылгыр-кежээ, шынчы, чɵптүг эвес чорукка хɵңнү чок болур ужурлуг.
Сɵɵлгү үеде чамдык ада кижилерниң бот-идепкейи, тура-соруу, ажы-тɵл кижизидилгезинге хамаарылгазы кудулаан. Шаанда тыва кижи ажы-тɵл кижизидилгезин чугула айтырыгларның бирээзи кылдыр санап чораан.
Ол үеде ада кижи бодун кайы хире бедик, үлегерлиг алдынып чораан-дыр. Бистиң бо чурттап турар ниитилеливиске ажы-тɵлү ачазының адын эдилеп, ада-ызыгуурун уламчылаар болганда, ада кижиниң ажы-тɵл кижизидилгезинге ролюн чугулалап кɵɵр болза эки. Сɵɵлгү үеде кожуун, республика чергелиг адаларга хамаарышкан хемчеглерниң болуп эгелей бергени, Адалар чɵвүлелин тургусканы, оларның идепкейин, тура-соруун кɵдүрүп эгелээни ɵɵрүнчүг.
Кызыл-Эник Кудажының чогаалдарында ада кижилерниң бир-мɵзүлеш овур-хевирин деңнеп тура, адалар мерген угаанныг, кандыг-даа бергелерге таварышкаш, оон үнер арганы тып алыр деп чүүлдү кɵрдүвүс. Олар ɵг-бүлениң чɵленгиижи, азыракчызы чорааннар. Сүлдем биле Суваң биче сеткилдиг, быжыг туруштуг, үнген-кирген чонунга эвилең-ээлдек адалар. Олар ажы-тɵлүнге кызыгаар чок ынак, оларны бут кырынга тургузуп каар дээш кызып чоруур.
Амгы үеде ажы-тɵлүнүң аас-кежиктиг келир үези, кадыкшылы, эртем-билии, амыр-тайбың чуртталгазы дээш кызып чоруур адалар бистиң аравыста хɵй. Олар база Кызыл-Эник Кыргысович Кудажының чогаалдарының маадырлары ышкаш ажы-тɵлүн бут кырынга тургузар дээш кызып чоруурлар. Ындыг адаларны кɵɵрге безин, чоргааранчыг, улус-чон оларны хүндүлээр, магадаар...
Надежда ХОМУШКУ, Барыын-Хемчик кожууннуң Эрги-Барлык школазының тыва дыл болгаш чогаал башкызы.
Чурукту интернет четкизинден алган.
«Шын» №31 2024 чылдың апрель 24