Көк-Терек суурнуң оглу
Ооң амы-хууда салым-чолу, амыдырал-чуртталгазы көдээ ажыл-агый-биле сырый харылзаалыг болурун хову ажылдарынга авазынга дузалажып турган 12 харлыг Макар ынчан кайын билир ийик. Бичиизинден кадыг-берге ажылдарга чаңчыккан оол Алдан-Маадыр чеди чыл школазын дооскаш-ла, 15 харлыында трактористиң дузалакчызынга ажылдай берген. Ол шагда трактористиң дузалакчызы дээрге хову ажылдарының үезинде тракторнуң соонга кожуп каан андазын, сеялка, сиген кезер машина дээн ышкаш кожуг дериг-херекселин башкарар кижи-дир ийин. Трактористиң дузалакчызының ажылы дыка берге, эң ылаңгыя чазын, күзүн чер аңдарылгазының үезинде. Тракторнуң соонга кошкан аңдазынның демир сандайынга олуруп алгаш, аңдазынның бистерин өрү-куду шимчедир өзекти холу-биле долгап, хөрзүннү аңдарарының ханызын өйлээр – ооң хемчээли чиге 20 сантиметр болур ужурлуг. Тракторнуң демир илчирбе дугуйларындан, андазындан дойлуп көдүрүлген доозун трактористиң дузалакчызының аксы-боскунче кирер, ооң бүгү боду хөрзүн довураа-биле шыптынып, чүгле ийи карактары кылаңнаар – мындыг берге ажыл.
Алдан-Маадырның баштайгы трактористериниң бирээзи Чучуң Көрдемович Ооржак трактор башкарарынга өөредип каарга, эрес-шудургу оол трактористиң орнунга ажылдап-даа турар апарган.
Макарның ачазының төрели, Томскунуң медицина институдунуң студентизи Оолак Ооржак Кызылдың көдээ ажыл-агый техникумунда механизация салбыры ажыттынганын дыңнааш, ынаар өөренип кирип алырын машина-техникага хандыкшылдыг дуңмазы Макарга сүмелээн. Кирериниң шылгалдаларын чедиишкинниг дужаагаш, студент Макар Доңгак көдээ ажыл-агый техниказының дугайында билиглерни улуг сонуургал-биле шиңгээдип ап эгелээн. Техниктиг эртем-билигге сундулуг болгаш, Макар Доңгак 1967 чылда көдээ ажыл-агый техникумун улуг бергедээшкин чокка өөренип дооскан.
Кызылдың көдээ ажыл-агый техникумунуң инженер-механиктер салбырының баштайгы бөлүүнүң эки өөредилгелиг доозукчузу Макар Доңгакты республиканың ол шагдагы Көдээ ажыл-агый яамызы Эрзин районнуң “Мөрен” колхозунуң кол инженеринге томуйлаан. Аныяк специалистиң ажылдап чеде берген колхозу чаа тургустунган ажыл-агый болган. “Кызыл сылдыс” деп улуг колхозту бичииледир эде организастааш, ооң Булуң-Бажы, Бай-Даг, Мөрен салбырларындан колхозтарны тургускан. Чаа тургускан “Мөрен” колхозтуң техника талазы-биле баазазы кошкак болган. “Кызыл сылдыс” колхозтан аңгылап берген машина-техниказы колдуунда эргилээн, ынчангаш автомашиналар, тракторлар дээш өске-даа көдээ ажыл-агый техниказының септелгезиниң баазазын тургузар талазы-биле ажылды аныяк инженер чоруткан. Колхозту чаа машина-техника-биле хандырар дугайында айтырыгны Эрзин районнуң көдээ ажыл-агый эргелелинге, республиканың Көдээ ажыл-агый яамызынга тургузуп, чагыгларны киирип тургаш, кол инженер Макар Доңгак колхозка чаа техниканы тускайлап бээрин чедип алган. Машина-трактор гаражын туттуруп, техниканың септелге баазазын тургузуп эгелээн. Мөренге ийи чыл ажылдап, удуртукчу ажылы хөнүп эгелээнде, аныяк инженерни шериг албан-хүлээлгезин эрттирери-биле Совет Армияже келдирткен. Урал шериг округунуң ужар чүүл кезээнге автомобиль ротазынга чолаачылап, шериг албан-хүлээлгезин эрттиргени база хилис барбаан. Алыс черле инженер эртем-билиглиг болгаш, автомобиль ажыл-херээн шеригде канчаар организастаанын көрүп билип алганы 1970 чылда шеригден халашкаш, инженерлеп ажылдаарынга аажок ажыктыг болган.
Совет үеде амгы Сүт-Хөл кожууннуң девискээри ынчангы Чөөн-Хемчик районга хамааржыр, а бүгү Сүт-Хөлге чүгле чаңгыс “Сүт-Хөл” совхоз турган. Сүт-Хөлдүң суурлары шупту ол совхозтуң салбырлары. Совхозтуң директору тывалап арыг чугаалаар Евгений Павлович Соловьев дарга. Шеригден халажып келген аныяк эр Макар Доңгакты бо совхозтуң механиги ажылга хүлээп алган.
Чеди салбырлыг, кончуг улуг девискээрлиг ажыл-агыйны башкарары белен эвес херек. Ынчангаш 1971 чылда “Алдан-Маадыр” совхозту аңгылап тургузар шиитпирни республиканың удуртулгазы хүлээп алган. “Сүт-Хөл” совхозтуң Алдан-Маадыр, Ак-Даш, Бора-Тайга салбырларын чаа ажыл-агыйга дамчыдып берген. Чаа тургустунган совхозтуң төвү Алдан-Маадыр суур боор деп шиитпирни совет-партия органнары хүлээп алган.
“Алдан-Маадыр” совхозтуң директорунга Токпак-оол Шодуг-оолович Сарыглар томуйлаткан. Чаа тургустунган ажыл-агыйның кол адырларының удуртукчулары колдуунда “Сүт-Хөл” совхозтуң специалистери болган. Ол үеде Красноярск хоорайда көдээ ажыл-агый институдунга бот-өөредилге-биле өөренип турган Макар Доңгакты машина-трактор мастерскаязының эргелекчизинге томуйлаан. А машина-трактор мастерскаязы дээр чүвези – долгандыр кажаалап каан чадагай чер. Чогум-на ооң төрээн чери Көк-Теректиң хөгжүлдезинге бодунуң улуг үлүүн киирер ажылды Макар Бавукович эгелээн деп болур.
Чаа тургустунган “Алдан-Маадыр” совхоз база-ла улуг девискээрлиг, Чечектиг, Хөлчүктүг, Көшпес, Манчүрек, Оргу-Шөл дээш ниитизи-биле 106 муң га чер аңаа хамааржыр. Ол хире улуг девискээрге чедиишкинниг ажыл-иш машина-техника чокта бүтпес. Ону Макар Бавукович Доңгак кымдан-даа артык билип турган. 25 автомашина тургузар гаражтың тудуундан эгелээн. Ону шефтээшкин аргазы-биле чорудуп турган, амгы үеде ону “улусчу тудуг” төлевилел деп адаар ийик. Гаражтың тудуу доостурга, ону алгыдыр тудуп, машиналарның, тракторларның артык кезектерин демирден чондурар токарь, моторлар септээр цехтерни тургузуп, септелге ажылдарынга херек дериг-херекселдер-биле машина-трактор мастерскаязын чепсеглээн.
Машина-трактор мастерскаязының эргелекчизиниң билдилиг болгаш кызымак ажылын “Алдан-Маадыр” совхозтуң удуртулгазы чогууру-биле үнелеп, ону совхозтуң кол инженеринге томуйлаан. Бо албан-дужаалга ажылдап тургаш, Макар Бавукович чаңгыс чер чурттугларынга дыка ажыктыг дараазында чүүлдү кылганын демдеглеп каары артык эвес. Совхозтуң чолаачы болгаш тракторист кадрларының курлавырын тургузар дээш, ДОСААФ-тың Ак-Довурак хоорайда автошколазының удуртулгазы-биле дугурушкаш, Алдан-Маадыр суурга ол школаның салбырын ажыткан. Чолаачы азы тракториске өөренип алыр күзелдиг кижилерниң өөредилгезин совхозтуң конторазында инженер-техниктиг ажылдакчыларының улуг өрээлинге организастаан.
1975 – 1980 чылдарда Макар Бавуковичини Чөөн-Хемчик районнуң көдээ ажыл-агый адырының нарын байдалдыг участоктарынче ажылдадып чорудуп турган. 1980 чылдың чазын Макар Бавукович төрээн чери Көк-Терекче катап эглип келген. Ону “Алдан-Маадыр” совхозтуң директорунга томуйлаан. 1980 – 1986 чылдарны Макар Бавукович Доңгак ажыл-ижиниң эң-не чедиишкинниг үези деп санап чоруур.
“Алдан-Маадыр” сохозтуң мал болгаш чер ажылын улам хөгжүдер талазы-биле ажылдар 1980 – 1986 чылдарда чоруттунган. Ооң түңнелдерин дараазында чижектер-биле айтып болур. Оргу-Шөл, Манчүрек, Чечектиг дээш өске-даа черлерге 6 хойжу бригадага, Көшпеске 1 өшкү бригадазынга хөй санныг шээр мал өзүп көвүдеп, Сарыг-Булуңга, Ак-Дашка, Ортаа-Талга сүт-бараан фермалары ажылдап турган.
Ак-Даштың, Алаштың суггарылга системаларын туттургаш, 3 муң га ажыг шөлге тараа аймааның бедик дүжүдүн тарып өстүрер арганы чедип алган.
Чадаана хоорайда тудуг баазалыг 463 дугаарлыг көжүп чоруур механизастаттынган тудуг колонназының удуртулгазы-биле дугурушкаш, ооң бригадазын Алдан-Маадыр суурга организастаан. Ол бригадага тус черниң чурттакчылары ажылдап, прораб Александр Кууларның удуртулгазы-биле Алдан-Маадыр суурнуң Дажы-Намчал, Кара-Даг, Комсомольская кудумчуларга 2 аал чурттаар брус бажыңнарны туткан.
“Алдан-Маадыр” совхозтуң ажыл-ишчилери бедик күш-ажылчы түңнелдерни чедип ап, Бүгү эвилелдиң социалистиг чарыжынга тиилээш, ССРЭ-ниң улус ажыл-агыйының чедиишкиннериниң делгелгезиниң Хүндүлел самбыразынче киир бижиткен.
Совет Эвилели буступ дүжерге, Макар Доңгак Сүт-Хөл кожуун болгаш республика чергелиг күүсекчи болгаш төлээлекчи органнарга харыысалгалыг албан-дужаалдарга ажылдап чораан.
Күш-ажылчы оруун Макар Бавукович эргий бодап, кады ажылдап чораан эш-өөрүн хүндүткелдии-биле сактып чоруур. Олар дээрге алдарлыг малчын, Социалистиг Күш-ажылдың Маадыры Дажы-Намчал Чыртай-оолович Ооржак, Күш-ажылдың Кызыл тук ордени-биле шаңнаткан тараажы, суггатчы Алдын-оол Кыланмаевич Кызыл-оол, Ак-Даш сүт-бараан фермазының мурнакчы саанчызы, ССРЭ-ниң Дээди Совединиң депутадынга депшиттирип чораан Шондайты Дөңгүр-Баштыговна Ховалыг дээш өскелер-даа.
Макар Бавукович Доңгактың республиканың хөгжүлдезинге киирген улуг үлүүн бедии-биле үнелеп, “Тыва Республиканың алдарлыг ажылдакчызы” атты тывыскан.
Шаңгыр-оол МОНГУШ.
Чуруктарны М.Б. Доңгактың хууда архивинден алган.
