ҮЖҮК-БИЖИКТИ ӨӨРЕНИП АЛЫРЫНГА ТЫВА ЧОНГА ҮЖҮГЛЕЛ БОЛУ БЕРГЕН “ШЫН” СОЛУННУҢ 100 ЧЫЛЫН ДЕМДЕГЛЕП ЭРТТИРИП ТУРА, ОНУ КӨКТЕП АЛГАШ НОМЧУП ЧОРААН НОМЧУКЧУНУҢ, БИЖИКЧИНИҢ ДУГАЙЫНДА БИЖИКСЕДИМ.
Чаңгыс чер чурттуг-даа болзувусса, назы-харывыс аравыста элээн ылгалдыг болгаш, кончуг чоок өңнүк-тала-даа чорбаан бис. Чогум ол акыйны бичиимде көрген мен. Аныяанда Ак-Туруг школазынга башкылап ажылдап турганын билир мен. Адазын-даа, төрелдерин-даа таныыр мен. Ачазын чон “Узун-Данзын” деп шолалап адаар, бедик дурт-сынныг ашак чүве. Алыс ук-салгалы Чаа-Хөл унунда Дөргүн деп чер-чурттуг Дөргүн Моңгуштарындан. Ооң ат-сывы Маадыр-оол Моңгушевич Данзын. “Шын” солунга ооң парлаан чүүлдерин болгаш шүлүктерин бо-ла номчуур кижи мен.
2012 чылда “Шын” солунга ажылдай берген мен. Маадыр-оол Моңгушевич чогаалдар бижиир болгаш, редакцияга эпти-ле чедип кээр, аңгы-аңгы темаларга бижээн чүүлдерин, шүлүктерин эккээр кижи. Оон-на чер-чуртувус, чонувус дугайында чугаалажып, өңнүктер болу берген бис. Ынчан-на харын чаңгыс чер чурттуум акыйның дугайында ооң бодундан билип алган мен.
Маадыр-оол Моңгушевич 1968 чылда Москваның кооперация институдунуң экономика салбырын дооскаш, Өвүр кожуунга саң-хөө органнарынга ажылдап, өг-бүле тудуп, бо кожууннуң чону-биле төрел-дөргүл апарып, Өвүрге бүгү ажыл-ишчи амыдыралын чурттап эрткен. 22 чыл дургузунда Өвүр районнуң күүсекчи комитединиң саң-хөө килдизиниң эргелекчизинге ажылдаан. Өвүр кожууннуң чагырыкчызынга тус черниң чурттакчы чонунуң мурнундан соңгуттургаш, ол албан-дужаалга 1993–1998 чылдарда чедиишкинниг ажылдаан. Хүндүлүг дыштанылгаже үнгеш, амыдырал-чуртталга, ажы-төл аайы-биле Кызыл хоорайга көжүп келген.
Редакцияга “Шын” солунну тудуп алган кээр. “Ачам “Шын” солунну чагыдып ап, ону номчуур боорга, мен база “Шынны” үжүглеп, номчуп өөренип алган мен. Бирги классче саат чокка номчуур өөреникчи бооп кирдим. Ол-ла хевээр бо солунну номчуксаар, каяа-даа өөренип, ажылдап чорааш, “Шынны” албан чагыдып алыр мен. Бо солунну номчувас болзумза, бир-ле чүве сагыжымга четпес” – дээр кижи.
Москваның кооперация институдунга өөренип чорааш, Горький аттыг литература институдунга өөренип турган шүлүкчү Моңгуш Доржу-биле эп-найыралдыг чораанын аажок төөгүүр кижи. “Шын” биле “Тываның аныяктары” солуннарны чагыдып алыр мен. Москвага өөренип турган эштерим мээң өрээлимге кээп, ол солуннарны номчуур. Кончуг идепкейлиг номчукчу Моңгуш Доржу. Ооң шүлүктери парлаттынган солуннарны хойлап алгаш чоруй баар” – деп, Маадыр-оол Моңгушевич чугаалаар.
“Шынның” редакциязынга бир катап келгеш, мээң өрээлимге кирерге, база-ла хөөрежи бердивис.
— Өвүрге ажылдап чорааш, “Шынны” көктээш, өл-шык эвес аңмаарга шыгжап турган мен. Солуннуң көктешкилери чылдан чылче чыылза-чыылза, бир улуг машина чүъгү хире апарган. Кызылче көжерде, оларны Хандагайты суурнуң албан-организацияларынга, чурттакчыларынга үлеп берген мен. Сөөлгү 10 чылдарның көктешкилерин арттырып алган мен – деп, бо ыйнаан.
А мен белен бүзүревээн мен.
— Ол көктешкилер кайда? – деп айтырдым.
— Кызылда! – деп, Маадыр-оол Моңгушевич дүште-даа чок харыылады. – Бажыңым чанында аңмаарда!
Ам-на харын ылап-ла сонуургай берген мен, солуннарны боду хууда көктеп номчуп чораан кижи дугайында дыңнаваан-даа, душпаан-даа болгаш:
— Көрүп болур бе? –дидим.
Маадыр-оол Моңгушевич:
— Бараалы че! – дей-дир. – Машиналыг сен бе?
Ооң бажыңынче хаптывыс. Сөөлгү 10 чылдарда чырыкче үнген “Шын” солуннуң көктешкилерин меңээ көргүстү. Оларны чыый салгаш, чанынга Маадыр-оол Моңгушевичини олурткаш, чурукка тырттырып алган мен. “Көктешкилеп номчуп чоруур” деп материалды “Шын” солунга үндүрдүм.
Маадыр-оол Моңгушевич чогаалга аажок хандыкшылдыг, шүлүктер болгаш кыска чечен чугаалар бижиир кижи. Ооң чогаалдары “Шын”, “Тываның аныяктары” солуннарга, “Улуг-Хем” чечен чогаал сеткүүлүнге үнүп турган. Меңээ “Чүс-чүс чылдар чурттавас мен...” деп номун берген. Номнуң ады-биле атташ шүлүк ында бар.
Чүс-чүс чылдар чурттавас мен, шыны херек,
Чүмү-биле назыным-даа аңаа четпес.
Өргүн чонга шаам-биле дуза каткаш,
Өлең сиген аразынче шымны бээр мен.
Мөчү-сөөгүм базыдының кырын шыва
Мөңге сарыг, часкы чечек хүрээлептер,
Мөңгүн суу дег караа чаштыг төрээннерим
Мөгейип кээп, кажыыдалын илередир.
Маадыр-оол Моңгушевич Данзын 85 харлыында чырык өртемчейден чарлып чоруткан. Ооң бижээни материалдары, чогаалдары Тываның солуннарының, сеткүүлдериниң, бодунуң бижээн номнарының арыннарында арткан. Маадыр-оол Моңгушевичиниң бодалдары, күзелдери, чогаадыкчы салым-чаяаны оларда илереттинген. Чогаалчы кижиге ооң чогаалдарындан улуг тураскаал чок.
Чогаалчы Маадыр-оол Данзынның оглу Айдың Данзын ачазының чогаалдарының номнарын ооң төрээн чурту Ак-Туруг суурнуң Моңгуш Өлчей-оол аттыг ном саңынга болгаш Чаа-Хөл кожууннуң ном саңнарынга берген. "Эрткен оруум эргий бодап", "Чуртталгага пөгерим чок", "Назын ному", "Аал-ораным, ажы-төлүм", "Үе-биле деңге базып", "Назын кежии", "Чүс-чүс чылдар чурттавас мен..." деп номнарын, шупту 138 экземплярны белекке бергени өөрүнчүг. Чогаалчының бижип кааны шүлүктериниң болгаш төөгүлүг чогаалдарының номнарын чаңгыс чер чурттуглары сонуургап номчуур.
“Шын” солунну көктеп алгаш, номчуп чораан Маадыр-оол Моңгушевич Данзын ышкаш бижикчилер, номчукчуларның ачызында хоочун солун 100 чыл оруун уламчылаар, Тываның төөгүзүн бижиир.
Шаңгыр-оол СУВАҢ, “Шынның” корр.
Чурукту соцчеткиден хоолгалаан.
“Шын” №38 2025 чылдың октябрь 2
