Амгы үеде делегейниң чоннары боттарының чаңчылдарын, оюннарын, спорттуң национал хевирлерин (этноспортту) сайзырадыр дээш, хөй-ниитиниң спортчу чөвүлелдерин калбаа-биле ажыдып турар. Россияның спорт адырының мурнунда кижи бүрүзүн күш-культура болгаш спортче хаара тудар деп чаа кол сорулга салдынган. Ону күүседири-биле, “Кадык амыдырал”, “Чаштар спорту”, “Спортту школаже”, “Тергиин спортчу” дээш оон-даа хөй төлевилелдерни чер бүрүзүнде боттандырар дээш ажылды чорудуп турары өөрүнчүг.
Бурунгу тыва чоннуң амыдырал-чуртталгазында хүрештиң ужур-утказы, ачы-хавыяазы кончуг улуг. Ол тыва эр кижиниң амыдыралга кадыг-бергелерни эртип, тиилелгеге өөренириниң кол школазы болуп келген. Бистиң өгбелеривис боттарының аас чогаалынга хүрежин ыдыкшыдып, алгап-йөрээп чораан. Тыва хүрештиң үе-дүпте тывылганының бадыткалы кылдыр “Хан-Шилги аъттыг Хайындырыңмай Багай-оол” база “Гесер маадыр”, “Бокту-Кириш биле Бора-Шээлей алышкылар” деп тоолдарны ыдып чораанын тода бижээн.
“Хүреш” деп сөстү алдарлыг лекцикограф, физиолог Махмуд Кашгари (1072–1074 чылдар) бодунуң бир дугаар энциклопедиязында бижээн. Түңнелинде “хүреш” деп сөстүң утказы бурунгу, ортаа тюрк үелернии-биле алырга, хүрежир дээни болур. База шак-ла ындыг шынзылганы В.В. Радловтуң “Тюрк чугаалар сөстери” деп эртем ажылында: хүреш, курас, кураш, курош, курос, гураш дээрге хүрежир, демисежир деп бижээн. Ол ышкаш хүреш база мөге кижи дугайында уткалыг, шынарлыг, өөредиглиг шүлүктерни тыва чогаалчылар О.О. Сувакпит, С.А. Сарыг-оол, Ч.К. Кара-Күске база өскелер-даа хөйнү бижээн. Оларның шүлүглелдеринде Арзылаң Күдерек, Арбак-оглу Лопсан, Калчаа-Сарыг, Араптан, Союспан, Сыгдык, Тозур, Шойдан, Чываажык, Чанман, Сталин Сарыг-оол чоннуң тоолчургу мөгелериниң дугайында солун чугаалары салгалдан салгал дамчып, бисте чедип келгени улуг чоргаарал. Ол күчүтеннерге чон эр соруктуу, чаагай сеткилдии, эрес-дидими болгаш күш-шыдалдыы дээш ынак болуп, оларга чоргаарланыр чораан.
Тоолчургу чугаалар база болган болуушкуннар
Эгезинде “Бокту-Кириш биле Бора-Шээлей” деп тоолда мөөрейге аштыргаш чок болган Бокту-Кириш маадырның кыс дуңмазы Бора-Шээлей дээрзи акызының өжээн-адаанын негеп, чурум аайы-биле дараазында күштүг маадырларны хүрешкеш, шууштур тиилээр. Баштай Ай оглу Алдын мөгени, дараазында Хүн оглу Хүлер мөгени, улаштыр демир оглу Дээк мөгени, Чер оглу Черзи мөгени, Дээр оглу Те мөгени тиилээр. Мында кысказы-биле, тыва херээжен мөгелер чораанын база үлегер чугаада ышкаш, мөге кижи ие уктуг, дөстүг дээрзин бадыткап турар. Ындыг тоолчураан мөге херээженнер база хөйү-биле тургулаан. Инек сагдырбас буганың мыйызын шык черже кадай шанчып каар безин херээжен улус чораан. Ындыг мөге херээжен кижи Дус-Даг сумузунуң Кадыгбай, Дөргүн деп черге бистиң кырган-ававыс Эдерааның авазы Семис Түлүш чораан.
Тыва хүрештиң төөгүзүнде база бир солун чүүл – херээжен чонувус 1930 чылдарда боттарының аразында база хүрежип чорааннар. Аңаа Софья Чимит дээр мөге угбай шүглүп турган. Улуг-Хемниң Барыкка чурттап чораан мөге кадай Намчылбаа Кыргыстың дугайында К.-Э.К. Кудажы “Ыржым булуң” деп тоожузунга бижээн. Намчылбаа 4–5 эрниң аргажып көдүрер тос-таңма деп изиг мүннүг пажын чааскаан көдүрүп, эзип алыр. Ынчангаш чон ону Тос-Таңма угбай деп шолалап алган. Ол кырган Пириңме, Доржукай деп ийи оолдуг чораан.
Шаандагы Тыва үезинде бүгү Таңды-Ураанхайның тос кожууннарының арат чоннарының 1763 чылдан 1921 чылга чедир төвү Самагалдайга турган. Ону тывалап Оттуг-Орук деп адаар чораан. Ол ышкаш Самагалдайга алдаржаан тоолчургу мөгелер Сорукту, Чогдур дээш оон-даа өске мөгелерниң чурту дизе, чазыг болбас. Ындыгларның бирээзи Таңды-Тывазының мөгези Арзылаң Күдерек хамааржыр. Чогум ады Иргит Кускун-Хаай оглу Күдерек 1864 чылдың күзүнүнде Иргит сумузунуң Сайгын даанда Кес деп черге төрүттүнген. Күдерек Моолга баргаш, манчы-кыдат Хөвей Амбын дээр чаңчын-сайыттың база Моолдуң хааны Богда-Кегээнниң “октап болбас” деп ыдыктап каан Чаан мөгелерин амалап алгаш октаан соонда, бодунуң тыва нояннарынга бак карак болуп, кыстырып, кыйдырып чораан дээр. Ол өлген соонда, сөөгүн Моол чуртунче аппарган деп кырганнар чугаалажыр чораан. Ооң дугайында чоок төрели болур Иргит Үжеңмей оглу Бадраа “Арзылаң Күдерек” деп номунда тодазы-биле бижээн.
Дараазында алдарлыг мөге Сарыг-оол Соян дээрзи Тес-Хемниң Агар деп черге 1898 чылда төрүттүнген. Бир катап мөге Сарыг-оол моол өңнүүнүң аалынга чеде бээрге, өңнүү: “Чиш кылып алыр сен, эш. Даштын чылгы аразындан сувай беден тудуп ал” – дээн. Чылгы аразындан чедишкен сувай бениң будундан алгаш, чушкулап ап-тыр. Эжи тургаш: “Сени Сарыг-оол дивейн, Калчаа-Сарыг дээр болза тааржыр-дыр” — дээн. Ол-ла олчаан мөгени шупту улус Калчаа-Сарыг дижир апарган. Моолдуң Наадымынга 512 мөгениң хүрежи 4–5 хонук үргүлчүлээн. Түңнелинде тулган тиилекчи дээш хүрешке Калчаа-Сарыг биле Моолдуң тулган мөгези Амырга-Моос тудушканнар. Калчаа-Сарыг онаан ойнап каары илдең апаарга, Ураанхай-Тываны чагырган Амбын ноян алгырган. Моолдуң мөгезин октап болбас, хоржок дээрге, оожургап октаткан болган.
Тес-Хемден өгбелерниң угун салгаан начыннар: Маадыр-оол Дойдан, Шавы-Хуурак, Чигжит, Кеский-оол, Семен Самдан, Мөге Дүптенович Лайдып. Сундуй Шыырап, Дагба, Кызыл-оол Сагаачылар, Валерий Араптан (уруунуң оглу Японияда алдарлыг сумо мөгези Амыр-Санаа), Кызыл-оол Лайдып, Анатолий Самдан, Сүктер Шимет, Сергей Дандаа, Игорь Шожулчаа, Максим Дажываа, Сайын-Белек Түлүш дээш оон-даа өскелер.
Тере-Хөлде (Куңгуртуг) Сыгдык Кыргыстың көдүрүп чораан дажын бо хүнге чедир кым-даа шимчедип чадаан. База мөге малгашка дүшкен буганы, мыйызындан туткаш, ушта көдүрүпкен таварылга база бар. Сыгдык бойдустан чаяаган күштүг болгаш, хая кыдыы кызаа оруктуг черге удур келген аъттыг кижиге чайлаар чораан. Баштай аъдын киженнээш, адаанда хаяга бир холу-биле азып кааш, боду үстүнде хаядан туттунуп көдүрүлгеш, эрттириптер турган. Сөөлүнде шаңналга аът алыр чораан. Моолга барган санында шүүр боорга, сөөлүнде чок болганда, моолдар сөөгүн алгаш чуртунда орнукшуткан.
Каа-Хемниң Шамбалыг деп черден мөге Калчыырак Моолга хүрежири-биле барган. Майгын иштинге удуп чыдырда, моол шивишкин көргеш, нояннарынга барып чугаалаан. Ураанхай нояннарының эккелген мөгези майгынга сыңмас, коргунчуг улуг, аңаа күш чедер кижи-даа чогун билгеннер. Оон сүлчээ кылгаш, келир дүне чок кылыр деп шиитпирлээннер. Моол нояннарның бирээзи Ураанхай нояннар-биле эдержир болгаш, барып чугаалаан. Эртенинде Ураанхай нояннар Калчыыракка 3 шыырак эрни эжээш, дестирипкеннер. Оон дараазында чылын моолдар шак-ла ындыг байырлалче ол мөгени база чалаан. Ол аңаа чеде бээрге, ооң-биле күш-шыдалын деңнештириптер мөге моолдарның талазындан чок болган. Ынчангаш мөге Калчыыракты моолдар олуртур шаңнааш, чуртунче амыр-менди үдеп чорудупкан деп дамчыыр чугаа бар. База бир тоолчургу мөге Сеңгилдей Каа-Хемниң Копту, Бай-Сөөт ынчаар чурттап чораан. Сеңгилдейни ол черниң чону амга чедир утпайн, ооң дугайында база янзы-бүрү тоолчургу чугааларны билирлер.
Алексей ЧАМБАЛ-ООЛ, спорттуң хоочуну.
Авторнуң чуруктары.
(Уланчылыг).
“Шын” № 23 2025 чылдың июнь 19
