ТЕАТР АМЫДЫРАЛЫ
Россияның алдарлыг, Тываның улустуң артизи, “Тыва чоннуң чоргааралы” деп бедик күрүне шаңналының эдилекчизи, тыва театр уран чүүлүнүң хүндүткелдиг хоочуну, Тываның Виктор Көк-оол аттыг национал хөгжүм-шии театрынга 57 чыл дургузунда хөй санныг шиилерге, концерттерге, янзы-бүрү көргүзүглерге ойнап чораан Анна Оюновна Шириин-оол аравыска чурттап чораан болза, ол 80 харлаар турган. Ынак артизивиске тураскааткан "Күскү болчаг" деп солун концерттиг кежээни сеткил-сагыжывыс ханып, магадап көрдүвүс. Ады безин ала-чайгаар сеткилдерни оттуруп турар де.
Чылдың дөрт эргилдезиниң бир онзагай өйү — алдын күс "хааннап" турар үеде Анна Оюновна ынак театрынче көрүкчүлерин чалап турары ол ышкажыл деп бодапкаш, шынап-ла, театрже далажы бээр сен. А көжеге ажыттынган соонда, чоннуң чоргааралы артизивис сценада аскан чуруунда кайгамчык чараш хүлүмзүрүү-биле чайынналып көстүп келирге, ону чоктап сагынган көрүкчүлериниң адыш часкаашкыннары үр-ле чаңгыланды. А экранга дириг боду каттыраңнап, өөнүң ээзи Тываның улустуң артизи Хертек Шириин-оол-биле төрээн черинде чеде берген куспактажып, өөрүп турарын көрүп олурарга, олар 30 чыл бурунгаар эвес, ам бо шакта чонунуң хүндүткелинге өпейледип чоруп турар ышкаш кыннып келир. Дириг чурук — кино деп чүүлдүң дээштии ындыг күштүг боор-дур.
А.О. Шириин-оол Баян-Кол суурга 1945 чылдың октябрь 4-түң хүнүнде ажылчын өг-бүлеге төрүттүнген. Күзүн төрүттүнген болгаш, күскү агаар-бойдуска, күскү өңнерге, күскү хөөнге аажок ынак. Ынчангаш бодунуң төрээн суурунга эрттирип турганы чогаадыкчы кежээзин “Күскү болчаг” деп адап алганында база улуг утка бар. Ачазы Оюн Чонааевич Сонам-Байыр биле авазы Сандый Давааевна кайызы-даа аажок ажыл-агыйжы, кылган ажыл-херээнге бердинген, мурнакчы теве кадарчылары, оон улаштыр Баян-Колдуң алдарлыг огородунга-даа ногаа тарып, ажылдап чораан. Өг-бүле 6 ажы-төлдүг болган. Уругларының аттары — Лидия, Валентина, Шулуу, Гранит, Анна, Какпас. Авазы Сандый Давааевна Бии-Хемниң оюннары, а ачазы Оюн Сонам-Байыр Таңдының оюннары уктуг. Улус авазының адын адавас, анаа-ла Хам-кадай дээр. Ол хам чаяалгалыг болгаш Терлиг-Хаяның болгаш Баян-Колдуң чер-девискээринде аалдарга улус-чоннуң хооп-чалааны-биле аарыг-аржыктан эмнеп, тарбыдап, божууру бергедээн улусту божудуп-чиигедип, сылданган чаш уругларны сегидип чораан. Мурнакчы огородчулар ногааның байлак дүжүдүн каш чыл улай алганы дээш, Москвада Бүгү-российжи улус ажыл-агыйының чедиишкиннериниң (ВДНХ) делгелгезин барып көөр халас путёвка-биле шаңнадып чораан. Ачазы хову, тудуг, малчын бригадаларынга даады бригадирлеп, санакчылап ажылдаан. Аңнап-балыктаарынга аажок сундулуг, ат-сураглыг тоолчу. Дыка хөй тоолдарны ажы-төлүнге тускай аялгалыг кылдыр ырлавышаан, ыдып берип чораан.
Баян-Колга олар онзагай өг-бүле турган. Ажы-төлү шупту дээди эртем чедип, боттарының ажыл-херээнге сураглыг кижилер апарган. Улуг уруу Лидия Оюновна башкы мергежилин чедип алгаш, Кара-Тал деп адап турганы Терлиг-Хаяга хөй чылдарда башкылааш, пенсиялай бергеш, “Горняк” деп Культура бажыңын үр үеде директорлаан. Лидия Оюновна бодунуң кады төрээн дуңмаларын Валентина биле Аннаны эге школага база башкылаан. Кады төрээн угбазы дуңмаларын бижип, номчуп, чуруур кылдыр өөреткен. Ол ийи дуңмазы сөөлүнде Ленинградтың күрүнениң театр, хөгжүм болгаш кино институдун дооскаш, театрга профессионал артистер болуп ажылдап чорааннар. Күдээлери база артистер болган. Улуг күдээзи — Чылбак-оол Салчакович Мортай-оол Валентина Оюновнаның өөнүң ээзи, а Анна Оюновна студент чылдарында, 1967 чылда, Ленинградка Хертек Өлбезекович Шириин-оол-биле бадыланчып, өг-бүле тутканнар. Суурнуң чону авазы Сандый Давааевнаны Хам-кадай дивейн, а Артистер авазы дээр апарган.
Анна Шириин-оол 57 чыл дургузунда 100 ажыг шиилерге янзы-бүрү овур-хевирлерни боттандырып, чонунга бараан болуп, сценага бүгү чуртталгазын чурттап каан. 57 чыл дээрге барык кижи назыны-дыр.
Амыдырал-чуртталгазында бодунуң бөдүүн болгаш сеткили чымчак аажы-чаңы бүгү-ле улуска дузадан кадып, бир-ле кижиге бир-ле эки чүведен кылып берзимзе деп бодап чораанын уруглары, чоок улузу болгаш кады ажылдап чораан эш-өөрү сактып арткан. Чеже-даа алдар-аттыг, сураглыг улуг артист-даа чораан болза, кажанда-даа оозун хөйге чарлап, ындыг кижи мен деп менээргенип чораанын кым-даа көрбээн, кым-даа дыңнаваан. Төрүмелинден уран чаяалгазының ачызында даштыкы чурттарга, Россияның янзы-бүрү хоорайларынга, бүгү делегей чергелиг фестиваль-мөөрейлерге бодунуң ынак театрының алдар-адын көдүрер талазы-биле дыка улуг ажылдарны кылып чораан. Өөнүң ээзи Хертек Өлбезековичиге, ийи уругларынга, уйнуктарынга эң-не эргелелдии-биле ынак, олары дээш кезээде сагыш аарып, азыражып, деткип, эргеледип, чассыдып чорааны кайгамчык. Оларын бодундан артык үнелеп, хумагалыг камгалап-карактап чораан эриг баарлыг ие, мөңге ынакшылының бүзүрелдиг эжи, энерелдиг эне, эш-өөрүнүң бүзүрелдиг эжи.
“Театр — мээң амыдырал-чуртталгамның кол утказы. Угаан-медерелде, сагыш-сеткилде, чүректе сиңниккен чырыткылыг кайгамчыктыг хуулгаазын күш. Ол күш кижиниң хей-аъдын ала-чайгаар сергедип, чогаадыкчы ажыл-ижин, артисчи мергежилин улам сорук киирип, чаа-чаа бедиктерже чүглендирип чоруур. Театр биле көрүкчү мөңге тудуш. Артистер чокта, театр чок, көрүкчү чокта — артистер чок. Артист кижи көрүкчүлер мурнунга өзер. Көрүкчүлер артист кижиниң чөленгиижи, көскү караа, дыыжы кулаа, оларның деткимчези, ынакшылы. Ынак көрүкчүлеримниң диңмиттиг адыш часкаашкыны чүден бедик, өндүр улуг хүндүткел, аас-кежик” — деп, Анна Оюновна чугаалап чораан.
Ленинградтың күрүнениң театр, хөгжүм болгаш кинематография институдунче (ЛГИТМиК) 1963 чылда Тывадан 17 кижи өөренип киргеш, 1968 чылда доозуп келген. Бо курстуң онзагай чүүлү — дээди эртемниң дипломнарын театрга Виктор Шогжапович Көк-оол боду тыпсып бергени-биле алдарлыг курс.
Театр студиязының мастер башкызы — Россияда бичии уругларга болгаш элээди уругларга театрның (ТЮЗ) үндезилекчизи, алдарлыг театр башкызы, шылгараңгай актёр, режиссёр, драматург, РСФСР-ниң улустуң артизи, профессор Леонид Федорович Макарьев. Ындыг улуг башкызынга макарьевчилер канчап чоргаарланмас боор, башкызын, профессорун бо-ла сактып чугаалажы бээр турган. Бо бөлүк тыва театрның ёзулуг эртинелери болган: Люндуп Солун-оол, Мария Солун-оол, Дарый Монгуш, Чадамба Монгуш, Хертек Шириин-оол, Анна Шириин-оол, Владимир Серен-оол, Роза Серен-оол, Дыртык Монгуш, Дадар Монгуш, Дадар Барынмаа, Кадр-оол Сагды, Ирина Лопсан, Дадар Намчыл оларның адын адаарга-ла, бүгү чон эки билир.
Иван Комбу 20 ажыг шиилерни тургускан режиссёр. Режиссер салбырынга өөренмишаан, студияның кижизидикчи башкызы турган.
Амга чедир бо курстан театрда ажылдап артып калган дың чаңгыс төлээзи — Тываның улустуң артизи Дыртык Бак-Кысович Монгушту чалаптарга, көрүкчүлер демниг адыш часкаашкыннары-биле уткуду.
Хоочун артист “Тыва дылым” деп шүлүктү бедик деңнелге канчаар-даа аажок чоргааранчыг кылдыр чугаалады. Улаштыр театрның ат-сураглыг артистери ыр-шоорун бараалгатты. Оларның аразындан Кызыл кожууннуң "Аян тудаал" деп республикада шагда ады алгаан ансамбльдиң күүселделерин тергиин деп үнелевес аргажок. Көрүкчүлер ыраажыларны катап-катап сценаже чалап турду. Ол-ла ансамбльдиң ыраажызы, хөй-хөй ыры мөөрейлериниң тиилекчизи Аким Монгушка "ТР-ниң алдарлыг артизи" деп хүндүлүг атты тывыскан деп чарлаптарга, залда көрүкчүлер олуттарындан тура халчып кээп адыш часкап, байыр чедирдилер. "Тыва оол мен" деп ырыны Аким тааланчыг чараш кылдыр күүсетти.
Театрның артистери — амгы салгалдың артистери аңгы-аңгы шиилерден үзүндүлерни көрүкчүлерге бараалгатты. Ол рольдарны Анна Оюновнаның ойнап турганын сактып олурдувус.
Кежээниң башкарыкчызы, бо концерттиң сценарийиниң тургузукчузу Орлан Дамба-Хуурак солун сактыышкыннары-биле көрүкчүлерни өөрттү. "Баян-Колга 1995 чылдың октябрь 18-те болган “Күскү болчаг” деп кежээден видеофильмден үзүндүнү база көрдүвүс. О.Д. Дамба-Хуурак биле Х.О. Шириин-оол элээн каш телефильмнерни тырттырып, эгин кожа ажылдаанын чон утпаан.
“Эки кылган ажыл, элеп-читпес алдар” деп чүве ол ышкажыл.
– Баян-Колга октябрь 4-те, төрүттүнген хүнүнде, 80 харлаан хүнүнде, Анна Оюновнаның төрээн суурунга ооң 5 чыл бурунгаар күзеп турган күзелин боттандырдывыс. Ол 2019 чылда-ла "80 харлаанымда юбилейлиг хемчеглерни баштай төрээн суурум Баян-Колга концерт үндүргеш, ооң соонда Кызылга театрга улуг концерт кылыр мен" деп менче долгап турганын кажан-даа утпас мен — деп сагынмышаан, зал долу көрүкчүлерге ынак артизинге мөгейип келгени дээш Орлан Дайынчыевич өөрүп четтиргенин илеретти.
***
Красноярск хоорайдан бир шак бурунгаар самолёт-биле ужуп келген Айдың Монгуш (Ишкин оглу) Анна Оюновнаның ынак ырызы "Чодурааларны" ырлап күүсетти. Красноярскыдан Айдың Монгуш ыраажывыс улуг шаңнал — "Тыва чоннуң чоргааралы" деп тускай шаңналды чаалап эккелген болду.
Мындыг онзагай кежээде ынак артистеривис Анна, Хертек Шириин-оолдарның салгалдары — ийи кызын, күдээлерин, уйнуктарын база танып ап, өөрүдүвүс. "Күскү болчаг" ынчаар доозулду, ынчалза-даа ол кажан-даа уттундурбас болуп арткан дээрзи чугаажок.
Хертек Өлбезекович Шириин-оол "Мен дириг чорумда, ол (Анна) кезээде мээң-биле кады чоруур” деп чугаалап чораан. Кызылда оларның чурттап турганы Кечил-оол кудумчузунда бажыңының ханазында Х.О. Шириин-оолдуң хөрек тураскаалын ажыдып каан турган болгай. Ам олар ында иелээ кожа олурарлар.
/ Светлана БАЛЧЫР.
Чуруктарны интернеттен хоолгалаан.
“Шын” №42 2025 чылдың октябрь 30
