Ада-өгбелерден дамчып келген, чиге сөглээн үлегер домактарының бирээзи «Күзээнин чедер, сураанын тывар» деп мерген сөстери, бистиң ук-салгалывыста бадыткалды көргүскен салдарының дугайында солун болган ужуралды төөгүп бээрин чөпшээреп көрүңер.
Мөңгүн-Тайга кожууннуң Каргы сумузунга Өшкү-Саар Хертековна Сотпаа авазы Бадма Кара-Хаваковна Хертек-биле чурттап чорааннар. Бадма Кара-Хаваковна 4 кыстыг чораан. Аарыг-аржыктың уржуундан үш уруу өг-бүле-даа тутпайн чорааш, мөчээн болуп турар. Чаңгыс уруу Өшкү-Саар авазы-биле Каргы сумузунуң школазынга авазы одакчылап, уруу шала чуп ажылдап чорааннар. Өшкү-Саар 1962 чылда оолдуг болган. Оглун Гриша деп адап алганнар. 1963 чылдың күзүн кыс уругну чиигээн. Ийи уйнуу, авазы, кырган-авазы дөртелээ башкыларның ниити чуртталга бажыңының бир өрээлинге чурттап турганнар. 1964 чылда уруу Өшкү-Саар кижи холундан чок болурга, чидиригниң чидиинге муңгарааш, чөргектиг чаш уйнуун азырандыга бээр ужурга таварышкан. Эмер чашты кырган-ава төрел дуңмазы биле кеннинге азырап өстүрер кылдыр бергеш, боду бичии эр уйнуун аътка ушкарып алгаш, Бай-Тайганың Шуй сумузунче көжүп чорупкан.
Бичии Гриша кырган-авазы-биле Шуй сумузунга 1972 чылга чедир чурттааннар. 1972 чылда кырган-авазы аарааш чок апаарга, бичии Гришаны өскүстер бажыңынче чорудупкан. Гриша өскүстер бажыңынга чурттап тургаш, азырандыга берипкен бичии дуңмазын үргүлчү бодап чораан. Чүге дизе кырган-авазы Мөңгүн-Тайгада кыс бичии дуңмаң бар деп уйнуунга билиндирип чугаалап чораан. Гриша өскүстер бажыңынга өскеш, Авыйган суурнуң кадыы кызыгаарлыг улустуң бажың-интернадынга ажылдап эгелээн.
Каргы сумузунга азырандыга барган бичии Шолбан чаңгыс Айдың деп эр дуңмалыг болган. Өзүп келгеш, райпога шала чуп ажылдап чораан. Кады чурттаан эжи-биле алды ажы-төлдү чырык чер кырынга бодарадып өстүргеннер.
1988 чылда Григорий Байырович бичии дуңмазын дилеп тывары-биле, «Шын» солун редакциязынче «Кайда сен, дуңмам?» деп чагааны бижээн. 1988 чылдың октябрь 26-да 248 дугаарлыг «Шын» солуннуң 3-кү арнынга чагаа үнген. Удаваанда, бир ай эрткенде, ыраккы Мөңгүн-Тайгадан манавааны ийи чагааны алган. Бирээзи кады төрээн дуңмазы Шолбандан, ийи дугаары дуңмазының азырап каан авазының акызы Адыг Иргитовичтен. Дуңмазындан келген чагаада дуңмазы чурттап турар черин, адрезин бижип каан болган. Харыызын алган соонда, үр-даа болбаанда, өөнүң ишти-биле Мөңгүн-Тайгаже Кызылдан ужар-хемелеп ужуп чорупканнар.
Борбак-борбак ак булуттарның ак-көк дээрде салдап турарын магадап көрүп чорааш, Мугур-Аксы суурнуң ужар-хемеден көстүп келгенин Григорий Байырович эскербейн барган. Кады төрээн чаңгыс дуңмазы-биле куспактажып ужуражы бээрин бодап чорда, ужар-хеме черге дугуйлары дээй берген.
Кара чажындан ийи тарай өскен алышкылар шак-ла ынчаар боттарын тыпчып, Мугур-Аксы суурнуң ужар-хемелер доктаар шөлүнге бир дугаар ужурашканнар.
«Шын» солунга үнген чагааның ачызында ийи тарай өскен кады төрээннерниң үзүлген удазыны катап коштунчуп, чуртталганың чалгыынче шуудап киргеннер.
Бистиң даайывыс биле ававыс «Шын» солуннуң ачызында тыпчып алган үезинден тура, сес чылдың иштинде эдержип, аралажып эки чурттап чорааннар. Ававыс 1994 чылда аарааш бо өртемчейден чоруптарга-даа, бис даайывыс-биле харылзаавыс үспейн, эдержип чоруур бис.
Өлчейлиг бо чараш өртемчейге даайывыс биле ававыстың боттарын тыпчып, сес чылдың иштинде-даа болза эдержип чугаалажып, чурттап эрткен эргим, үнелиг үелери дээш бистиң ук-салгалывыска «Шын» солуннуң канчаар-даа арга чок киирген улуг үлүг-хуузун демдеглеп, четтиргенивис илередип мөгейдивис.
Буяна СЕРДИП.
Мөңгүн-Тайга кожуун.
“Шын” №24 2025 чылдың июнь 26