Эрткен неделяда Тывага Күжүгет Шойгу аттыг культурлуг фондунуң киржилгези-биле улуг хемчээлдиг төөгүлүг болуушкуннар болуп эрткен. Орус география ниитилелиниң санап турары-биле, Россияның регионнарындан бир дугаар Тывага эм үнүштер дугайында эртем тайылбырлыг чыынды үнген. Дараазында чылдарда өске регионнар база бодунуң девискээринде өзүп турар эм үнүштеринге хамаарыштыр мындыг ажылды кыла бээр дээрзинге бүзүреп турар. Оон аңгыда база-ла Россияда бир дугаар Буддийжи университет Тывага ажыттынган. Бо улуг болуушкунга база бо фонд дорт киржип турар. Өзүп олурар салгалды, ооң иштинде тускай шериг операциязында киржип турар маадырларның ажы-төлүн, ыры-хөгжүмге өөредип турар сураглыг ыраажы Буян Сеткилдиң студиязынга фондунуң удуртукчузу Аяс Лопсан биле баштаар чериниң даргазы Ирина Шойгу амгы үениң аппаратуразын болгаш хөгжүм херекселдерин белекке берген.
Тываның эм үнүштериниң дугайында чаа номнар
Октябрь 22-де Алдан-Маадыр аттыг национал музейге чаа номнар таныштырылгазы болган.
Күжүгет Шойгу аттыг культурлуг фонд Тываның күрүне университединиң Биология болгаш экология кафедразының, Орус география ниитилелиниң киржилгези-биле «Тываның эм үнүштери», «Үнүштерден чыгган эмнер болгаш үнүш шайлары» деп улуг, бичии ийи номну Тываның чонунга белек кылдыр ажылдап кылган. Бирээзин эртем ёзузу-биле тайылбырлыг справочник хевирлиг кылдыр, а бичиизин каяа-даа чорааш, үргүлчү бодунга ап чоруур хүн бүрүде ажыглаарынга эптиг рецептилер хевирлиг кылдыр кылган. Шак мындыг ажыктыг номну кылыр дугайында бодалын Орус география ниитилелиниң удуртукчузу, Россияның Маадыры Сергей Шойгу илереткеш, фондуга кылыр кылдыр саналдаанын Күжүгет Шойгу аттыг культурлуг фондунуң баштаар чериниң даргазы Ирина Шойгу дыңнаткан.
Тайылбырлыг номну кылырда, мурнуку чылдарда үнүп турган Тываның эм үнүштериниң дугайында номнарда материалдарны өөренип, ол үндүрүлгелерже кирбээн эм оъттарны киирип, оларның химиктиг тургузуун, кандыг аарыгларга канчаар ажыглаарын айтып тургаш кылган. Бо номче шупту 270 эм үнүштү киирген. Оон аңгыда тыва чоннуң шаг-төөгүден бээр кайы-бир оътту чалап алырда, кандыг ёзулалдарны кылып, чүлерни сагып тургаш кылырының дугайында тоолчургу чугааларны база бир эге кылдыр киирген. Ол, бир талазында, тыва улустуң аас чогаалы-биле база сырый харылзааны көргүзүп турар, өске талазында, кижилерни бойдуска хумагалыг болурунга өөредип, тыва ужур-чаңчылдарны өзүп олурар салгалдарга дамчыдып турары болур.
Төлевилелдиң күүседикчилери – тайылбыр номнуң авторлары кылдыр ТывКУ-нуң ботаниктиг садының директору, доцент, биология эртемнериниң кандидады Анета Ооржак, гербарий лабораториязының эргелекчизи, биология, экология кафедразының доцентизи, биология эртемнериниң кандидады Андрей Самдан, биология эртемнериниң кандидады, хостуг шинчилекчи Чодураа Доржу ажылдааннар. Олар Тываның аңгы-аңгы кожууннарынче экспедицияларны кылып, эм үнүштерни шинчилеп, чыып, чурукка тырттырып, тус черниң чурттакчы чону-биле чугаалажып, дыка улуг ажылды кылган.
Хемчегни Чодураа Доржу аянныг, чараш кылдыр башкарып эрттирген. Хүндүлүг олуттарже аалчылар кылдыр номнарның рецензентизи, география эртемнериниң доктору, профессор, ТР-ниң эртеминиң алдарлыг ажылдакчызы, РФ-тиң Дээди профессионал өөредилгезиниң хүндүлүг ажылдакчызы, Убсунур делегей чергелиг биосфера шинчилээр төвүнүң директору Светлана Курбатскаяны, Национал музейниң директору Каадыр-оол Бичелдейни, Тываның күрүне университединиң ректору Ольга Хомушкуну чалап олурткан. 2023 чылда кылып эгелээш, бо чылын дооскан чаа номнуң таныштырылгазын кылырда, мурнуку чылдарда үнүп турган Тываның эм үнүштериниң дугайында номнарны база делгээн. Эртемденнер оларга даянып ажылдаанын, чаңгыс улуг номче шуптузун чыып кииргенин болгаш оларда айыттынмаан үнүштерниң хевирлерин немей кылганын таныштырган. ТывКУ-нуң ботаниктиг садынга студентилерниң кылган ажылдарының болгаш экспедиция үезинде тырттырган чуруктарының делгелгелерин база кылган. Ажылга үнелел бижээн эртемден Светлана Курбатская байыр чедирип сөс ап тура, Тываның эм үнүштери кайгамчык, кандыг-бир аарыгны эмнээр талазы-биле күштүг дээрзин бүзүреткен. Ылаңгыя Тываның бир кожуунунуң чурттакчы чону пандемия үезинде covid-19 деп коргунчуг аарыгны соруула деп үнүштүң дазылы-биле өршээлдиг эрткенин эртемденге чугаалап бергенин таныштырды. Номнарның авторлары чыылганнарга солун илеткелдерни кылып, эм үнүштерниң чуруктарын улуг экранга орус, тыва аттары-биле көргүзүп тургаш тайылбырлааны солун болду. Ылаңгыя бистиң Тывавыста малдырган (чамдык черлерде мургу деп адаар) деп үнүштү «Атоми» деп көрей компанияның «ХемоХИМ» деп сураглыг чемге немей ажыглаар продуктузунда холуп турарын эртемденнер илереткен. Малдырганны (дудник) ижээнге удуп кыштаан адыг күш кирип алырынга чиир. Чүгле Мөңгүн-Тайга девискээринде өзүп турар эм үнүш бар, өске кайда-даа чок. Ооң ады безин тыва – Доңгак оъду (юнгия тонколистная). Оларның сарлык малы тайга-таскыл кезип оъттаар болганындан доңгактар оларның соондан чорааш, буттарын кадыр бертке бо-ла кемдедип алыр. Ынчан оларга доңгак-оъду кончуг дузалаар. Бо үнүштүң эм шынарларын чүгле Мөңгүн-Тайга доңгактары билир бооп турар.
Солун таныштырылганың соонда кофе-брейкти организастапкаш, улаштыр Тываның күрүне университединиң студентилери хемчегниң ийи дугаар кезээн солун кылдыр эрттирген. Экранга эм үнүштерниң чуруктарын көргүскеш, аттарын тыптырар викторинаны, амзап көргеш, кандыг эм үнүштен кылган ханды, шай-дыр дээш сонуургап келген аалчыларга мөөрейлерни эрттирген.
Солун болгаш ажыктыг хемчег таныштырылга-биле дооступ кагбазы билдингир. Шинчилелдер ам-даа уламчылаар. Чүгле эм үнүштер эвес, төрээн Тывавыстың аржаан суглары, ыдыктыг черлери кижилерниң кадыын быжыглаарынга кандыг ужур-дузалыгыл деп улаштыр шинчилээрин планнап турар. Чаа үнген номнар чоокку үеде Россияда эң улуг «Тубтен Шедруб Линг» хүрээзиниң чанынга ажыттынар Чөөн чүк медициназының төвүнге база кончуг ажыктыг болур деп чоокта чаа доозуп келген тибет медицинаның доктору Самба Тюлюш демдеглээн.
Россияның буддийжи университединиң байырлыг ажыдыышкыны
Россияның төөгүзүнде бир дугаар буддизм талазы-биле дээди өөредилге чери – Россияның буддийжи университеди октябрь 23-те байырлыг байдалга ажыттынган. Эң баштайгы 20 сургуулунга студент билеттерни тыпсыр байырлалга Тываның Чазааның Даргазы Владислав Ховалыг, Күжүгет Шойгу аттыг культурлуг фондунуң баштаар чериниң даргазы Ирина Шойгу, РФ-тиң Күрүне Думазының даргазының оралакчызы Шолбан Кара-оол, Калмыкияның баштыңы Бату Хасиков, РФ-тиң Хөй-ниити палатазының кежигүнү, Буддистерниң төп эргелелиниң даргазы Сергей Киришов, Россияның Буддистер ассамблеязының болгаш сарыг шажын чүдүлгелиг регионнарның төлээлери хүндүлүг аалчылар болуп киришкен.
Россияның буддийжи университедин Тывада Россияның эң улуг «Тубтен Шедруб Линг» хүрээзинге ажыдар деп эгелээшкинни Пандито Камбы-лама Гелек Нацык-Доржунуң удуртулгазы-биле Россияның буддистер ассамблеязы Күжүгет Шойгу аттыг культурлуг фондунуң деткимчези-биле кылган. Шак ынчаар 2025 чылдың январь 14-те университет тургустунган. Ооң ректорунга Тываның Камбы-ламазы Гелонг Лоден Шераб (амыдыралда ады– Долаан Уржанай) соңгуттурган. Эртем талазы-биле проректору ачарья Самтен Митук (Начын Кунуужап) – буддийжи философияның магистри, Индияның Варанаси хоорайда Тибет шинчилелдерниң дээди төп институдунуң доозукчузу. Университетте өөредилге 3 угланыышкынныг: буддийжи философия, буддийжи медицина болгаш буддийжи чурулга уран чүүлү. Студентилер 4 чыл өөренгеш, дээди эртемниң күрүне дипломнарын холга алыр. Теориядан аңгыда, практиктиг кезээн Индияда, Кыдатта, Непалда, Мьянмада, Моолда улуг хүрээлерге эрттирер кылдыр делегей дугуржулгаларын кылырын планнап турар. Бо университетке чүгле Тывадан эвес, Россияның өске-даа булуңнарындан база бүгү делегейден күзелдиг улус өөренип болур. Дээди эртемниг лама башкыларны белеткээринге чугула өөредилге программазы, нормативтиг эрге-хоойлу документилери, өөредилгени чорудуп болур лицензия – шуптузу кылдынган.
Тываның Виктор Көк-оол аттыг национал хөгжүм-шии театрының сценазынга тыва дылга номналды Калмык Республиканың баштыңы Бату Хасиков улуг сонуургал-биле дыңнаанын, тыва чоннуң төрээн дылын кадагалап, сайзырадып чоруурун магадаан. Чоокта чаа Калмыкияга делегей чергелиг III буддийжи шуулганны эрттиргенин, келир чылын IV шуулганны Тывага эрттирер кылдыр Владислав Ховалыгга дамчыдып бергенин чон мурнунга чарлааш, хемчегни эрттиреринге дузалажып, бүгү талалыг деткиирин аазаан.
Россияның буддийжи университедин ажыдарынга база буддийжи делегей чергелиг шуулганнарны эрттиреринге чурттуң Президентизи Владимир Путинниң сагыш салыышкыны улуг дээрзин демдеглезе чогуур. Ооң даалгазы-биле 2022 чылда буддизмни шинчилээр болгаш өөренир фонд тургустунган. Ооң ажылынга Тываның, Бурятияның болгаш Калмыкияның төлээлери идепкейлиг киржип турар. Делегей чергелиг буддийжи шуулганны Россияга эрттирерин база Президент деткээн. Баштайгы ийи шуулган Бурятияга, үшкүзү чоокта чаа Калмыкияга болуп эрткен. Президентиниң деткимчези-биле Россияда буддизмниң сайзыралы чаа чадаже кирген деп болур.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг байыр чедирип тура, Тывага сарыг шажын шагдан тура сайзыралды алганын илеткээн. 1700 чылдарда бир дугаар хүрээлер туттунганын, 1928 чылда Севээн Кешпи Башкының тыва лама башкылар съездизинге ниитилелдиң сайзыралы-биле катай шажын-чүдүлге база сайзыраар ужурлуг деп айытканын демдеглээн. Акы-дуңма, чаңгыс чүдүлгелиг республикалар: Тыва, Калмыкия, Бурятия – сарыг шажынның сайзыралы дээш улуг харыысалганы хүлээнип алганын база айыткан. Тывага улуг хүрээниң болгаш Россияның буддийжи университединиң ажыдыышкынынга улуг деткимчени көргүскени дээш Күжүгет Шойгу аттыг культурлуг фондуга өөрүп четтиргенин илереткен.
Лама башкыларның съездизи
Ол-ла хүн «Тубтен Шедруб Линг» хүрээге Тываның лама башкыларының съездизи база болган. Элээн каш чыл болгаш, бир катап эртер бо съездиге Калмыкиядан, Бурятиядан, Хакасиядан, Тывадан төлээлер киришкен. Ооң кол сорулгазы – амгы российжи ниитилелге буддизмни катап сайзырадыры болгаш шажын-чүдүлге төлээлери биле эрге-чагырганың кады ажылдажылгазын экижидери. Съездиниң ажылынга Тываның Чазааның төлээлери база киржип, регионга болгаш улуг чуртка сарыг шажынны сайзырадырының айтырыгларын чугаалашкан. Чаа ажыттынган университеттиң студентилери база аңаа киришкеннер. Республиканың чүдүкчү чонунга буддизмниң философиязын дамчыдарының аргаларын, эртем-чырыдыышкын ажылын чорударынга кады ажылдажылганың айтырыгларын чугаалашкан.
Төөгүден алырга, Тыва Арат Республиканың бир дугаар лама башкылар съездизи 1928 чылдың март 8–12 хүннеринде Кызылга болуп эрткен. Аңаа Чазак кежигүннери болгаш Тываның улусчу-революстуг намының Төп комитединиң кежигүннери база киришкен. Шажын-чүдүлге күрүнеден хоорук болбас ужурлуг, чурт-биле деңге чүдүлге сайзыраар ужурлуг деп айтырыгны аңаа сайгарып турган.
Буян Сеткилдиң студиязынга белек
Ол-ла төөгүлүг хүнде, октябрь 23-те, Улусчу чогаадылга бажыңынга Күжүгет Шойгу аттыг культурлуг фондунуң күүсекчи директору Аяс Лопсан биле Баштаар чериниң даргазы Ирина Шойгу өзүп олурар чалыы ыраажылар белеткеп турар сураглыг ыраажы Буян Сеткилдиң студиязынга белек кылдыр амгы үениң аппаратуразы болгаш хөгжүм херекселдерин тывыскан. Бо студияда чүгле ыры-хөгжүмге сонуургалдыг, салым-чаяанныг уруглар эвес, тускай шериг операциязының маадырларының ажы-төлү база киржип турар. Олар маадыр ачаларының ат-алдарын бедик тудуп, алдаржыдып чоруурлар. Фондунуң белээ чалыы ыраажылар аразындан ёзулуг сылдыстарны илередип үндүрүп кээринге бүзүрел улуг.
Надежда КУУЛАР.
Буян Ооржактың тырттырган чуруктары.
“Шын” №42 2025 чылдың октябрь 30
