Каңдаашкынның кичээндириглери

Бо часкы хову ажылдарынга белеткелге Тывага 2022 чылда агаар-бойдустуң каңдаашкыны элээн салдарлыг деп чугаалап болур.

Эрткен чылдың каңдаашкыны Тываның көдээ ажыл-агыйының ишчилеринге чүгле шыңгыы шылгалда эвес, тараа болгаш мал ажылын чорударының аргаларын сайзырадырынга өөредиг болгаш кичээндириг болган. Суггаттыг шөлдерге тараа болгаш мал чемин тарып өстүрерин улам калбартыры, агаар-бойдустуң озал-ондактыг байдалдарындан когаралды күрүнениң акша-хөреңги деткимчези-биле дуглаарының хевири агрокамгаладылганы сайзырадыры тоң чугула апарганын каңдаашкын көргүскен. Республиканың көдээ ажыл-агыйынга камгаладылганы улам сайзырадыры чүгле үнүш-дүжүтке эвес, мал ажылынга база хамааржырын демдеглеп каары артык эвес. 2022–2023 чылдарның кыштаглаашкыны агаар-бойдустуң дыка берге байдалынга эрткени, малчыннарның мал-маганы хорап турар таварылгалар бары мал ажылынга камгаладылганы сайзырадыры чугула апарганын сагындыра берген.

Келир күскү дүжүттүң үндезини – үрезин. Республиканың Көдээ ажыл-агый яамызының үнүш болгаш механизация килдизиниң медээлери ёзугаар алырга, тараа ажыл-агыйлыг бүдүрүлгелерде 1060 тонна үрезин курлавыры бар, ол дээрге бо чазын чажарынга херек тараа үрезининиң чүгле 13 хуузу. Херек үрезинни садып алыр сорулга-биле Көдээ ажыл-агый яамызының харыысалгалыг ажылдакчылары Хакасия биле Красноярск крайның ажыл-агыйларынга барып, олардан үрезинни садып алырын дугурушкан. Кожа регионнарның үрезининиң шынарын хынаан соонда ону садып алырының керээлерин чарар. Тывага часкы хову ажылдарының планы ёзугаар тараа шөлдерин чардырар, шыгын бастырар дээш өске-даа агротехниктиг ажылдарны апрель айның төнчүзүнге чедир бүрүнү-биле доозар, май айның эгезинде үрезинни чаштырып эгелээр ужурлуг. Аңаа чедир эки шынарлыг үрезинни Саян артындан садып ап, тараа ажыл-агыйларынга организастыы-биле сөөртүп чедирер үе бар деп болур.

Эвээш эвес дүжүттү өстүрүп алырының идегелдиг аргазы суггаттыг шөлдерни ажыглаары дээрзин 2022 чылдың каңдаашкыны көргүскен. Эрткен чылын суггаттыг шөлдерге чашкан үрезинниң үнүжү багай эвес, дүжүдү элээн хөй болган.

Бистиң республикада 135 муң га ажыг тараа шөлүнүң 33 муң га хирези азы тараа шөлдериниң ниити хемчээлиниң 25 хуузу суггаттыг черлерде деп санадып турар. Совет Эвилелиниң үезинде Тывага туткан, сандараашкын чылдарында кагдынган суггарылга системаларын 2014 чылдан бээр септеп-селип, ажыглалга катап киирер ажыл шору чоруп келген. 10 хире чылдарның дургузунда 13 суггарылга системаларын септээн, 17 муң га шөлдери катап суггаттыг апарган. А ол дээрге суггарылга системалары бар тараа шөлдериниң барык чартыы-дыр. Бир эвес суггарылга системаларының септелгезин дүргедедир болза, 10 чылдан эвээш үе дургузунда 33 муң га тараа болгаш сиген шөлдерин шуптузун ажыглалга катап киирип болур-дур.

Көдээ ажыл-агый яамызының планнарында суггарылга системаларының септелгезин дүргедедири көрдүнген. Чижээлээрге, Бии-Хем кожуунда Малиновка деп черде 260 га шөлдүг, Чыдалыг-Тейде 360 га шөлдүг суггарылга системаларын 2023 чылда чаартып септээр. Чаа-Хөл кожууннуң Терезинде 150 га шөлдүг суггарылга системазын чаарттырын уламчылаар. Ниити шөлү 1 муң га хире 4 суггарылга системаларын 2024 чылда чаартыр сорулга-биле оларның смета-төлевилел документилерин тургузар ажылдарны чорудуп турар.
2022 чылдың чайы Тывага каңдаашкынныг болганындан тараа шөлдеринде дүжүт шоолуг эвес үнген. Чамдык шөлдерде тарааның каңдааны аажок боорга, оларны үндүр бижиир ужурга таварышкан. 8,7 муң га шөлге тарааның үнүжү дыка багай болган. Ооң 6,9 муң газы ылап-ла каңдаан деп бадыткап, албан ёзузунуң документилеринге быжыглап шыдаан. Каңдаашкындан когарал 49,8 млн рубль деп түңнээн. СО «ВСК» деп камгаладылга фирмазы-биле керээлерни 2022 чылда бистиң республикадан беш көдээ ажыл-агый бүдүрүлгелери баш бурунгаар чарган. Оларның үжүнүң тараа шөлдери каңдаашкынга таварышкан дээш, СО «ВСК» камгаладылга фирмазы когаралдың чамдыызын акша-хөреңги-биле дуглаан. Чижээлээрге, 400 гада тараазының барык чартыы каңдаашкынга таварышкан дээш, Бии-Хем кожуунда Айбек Моңгуштуң хууда бүдүрүлгезинге 416,0 муң рубльди камгаладылга фирмазы төлеп берген. А ол дээрге Айбек Моңгуштуң камгаладылга дадывырынга чарыгдааны акшадан барык 7 катап хөй болган. Бо таварылга Тываның тараажыларын кайгаткан, харын-даа мырыңай өөредилге болган деп санап болур.

Агаар-бойдустуң озал-ондаандан камгаладылганы баш бурунгаар чарып албаан, 2022 чылда тараазының шөлдери каңдаашкынга таварышкан 23 көдээ ажыл-агый бүдүрүлгелеринге когаралдың чамдыызын республиканың Чазаа курлавыр фондузундан дуглаар ужурга таварышкан.

2022 чылда агаар-бойдустуң когаралдыг уржуктарын өөренип көргеш, Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг 2023 чылда тараа ажыл-агыйларының кичээнгейин дүжүттүң камгаладылгазынче угландырган. Агаар-бойдустуң озал-ондаандан когаралдарны дуглап алырының бо ажыктыг хевирин нептередир даалганы Көдээ ажыл-агый яамызының болгаш көдээ ажыл-агый бүдүрүлгелериниң удуртукчуларынга берген.
Республиканың Көдээ ажыл-агый яамызының үнүш болгаш механизация килдизиниң медээлери-биле алырга, «ВСК», «Гелиос», «Согласие» фирмалар тараа ажыл-агыйлары-биле камгаладылга керээлерин чарарынга беленин илередип турарлар.

Кым-даа болза когаралдан камгаланып алыр күзелдиг. Тывада тараа ажыл-агыйларының хөй кезииниң саң-хөө байдалы нарын болгаш, камгаладылга керээлерин чарарының өртээн төлээринге бергедежип турарлар. Ооң 50 хуузун тараажы бүдүрүлге төлээр ужурлуг.
Дүжүттүң камгаладылгазынга тараажыларны хаара тудар, аңаа сонуургалын күштелдирер дизе, Көдээ ажыл-агый яамызы тайылбыр ажылын калбартыр, керээлерни чарарынга юридиктиг дузаны көргүзер, когаралды төледип алыр апарган таварылгаларда тараажыларның сонуургалын судтарга чедип, камгалаар ужурлуг деп Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг санап турар.

/ Шаңгыр-оол МОҢГУШ.

"Шын" №27 2023 чылдың апрель 15

#Шынсолун #Тыва #Көдээажыл_агый #Часкыховуажылдары #Тывадыл