Каа-Хем кожуун пандемия үезинде канчаар чурттап турарыл? Чурттакчы чоннуң амыдыралы канчаар өскерлип, чүү кылдынып, чүү туттунуп, кандыг хемчеглер алдынып турары болгаш өске-даа айтырыглар дугайында бистиң репортажывыста.
Каа-Хем кожуун Тываның улуг кожууннарының бирээзи. Ол Тываның чөөн кезээнде тайга-сынныг, хову-шөлдүг делгемнеринде чаттылган. Мында чоннарның янзы-бүрү езу-чаңчылдары, культуралары чыгдынган. Мында көдээ суурлар чурттакчыларындан аңгыда, көшкүн мал ажылдыг кижилер болгаш муңгаш тайгада чурттап чоруур староверлер чурттап чоруур. Ынчалза-даа вирус кымны-даа кээргевес. Ынчангаш Каа-Хем кожууннуң чурттакчылары халдавырлыг аарыгдан камгаланыры-биле боттарының хемчеглерин хүлээп алган.
Каа-Хем кожууннуң чамдык чурттакчылыг черлери бүдүн суурлары-биле кады бот-аңгыланыышкынче шилчээн
Коронавирус пандемиязының үезинде Ужеп, Сизим, Усть-Сизим болгаш Эржей суурлар даштыкы делегей-биле харылзааны соксадып, бот-аңгыланыышкын чурумунче шилчээн. Бо чурттакчылыг черлерде ол чокка-ла хөй улус-биле харылзашпас, бот-тускайлаң староверлер чурттап турар. Чуртта эпидемиологтуг байдалдың уржуундан бо чурттакчылыг черлер бүрүнү-биле бот-аңгыланыышкынче шилчээн. Оларның амыдыралының аяны черле бот-тускайлаң болгаш үр үе дургузунда даштыкы делегей-биле харылзаа чокка чурттап, боттарының чыып, белеткеп алган аъш-чеми-биле хандыртынар аргазы бар болгаш, чарлаттынган бот-изоляция чурумун олар шыңгыызы-биле хүлээп алганнар. Ынчангаш туристер болгаш өске-даа аалчыларны бо чурттакчылыг черлерже аргыжарын соксаткан.
Республиканың өске-даа суурлары Ужеп, Усть-Сизим, Сизим болгаш Эржейниң дуржулгазын үлегерге алыр боор деп бодаар-дыр мен. Бир эвес суурлар бот аңгыланып, даштыкы делегей-биле харылзааны кызыгаарлап, харыысалгалыг болур болза, аарыгның өөскүүрүн болдурбайн барып болур.
Даштыкы делегей-биле боттарының харылзаазын малчыннар база кызырган. Тываның чурттакчыларының хөй кезии көдээ черлерде чурттап турар болганда, вирустуң суурларже нептереп өөскүүрүн болдурбазы чугула. Дагестан Республикада ышкаш бүдүн суурлары-биле аарып турар байдалды болдурбас ужурлуг бис.
Кожууннуң эрге-чагыргазы обсерваторну тудуп турар
Кожуунда халдавырлыг аарыгдан аараан кижилер чок-даа болза, чурттакчы чонну түр када чыттырар обсерваторнуң ажыдыышкынын белеткеп турар. Аңаа эпидемиологтуг байдалы чогумчалыг эвес черлерден келген кижилерни 14 хонук дургузунда чыттырар. Обсерваторну Агротехникумнуң ниити чуртталга бажыңының баазазынга тургузар. Амгы үеде ында дезинфекция чүүлдери, антисептиктер, хууда камгалал чүүлдери, карак шилдери, костюмнар болгаш аптечкалар бар. Обсерваторга турар үеде эмчилер хүнде ийи катап эъдиниң изиин хынап, кижиниң мага-бодунуң ниити байдалын шинчиир, а кадыының байдалы хирелиг апаар болза, изоляторже шилчидер. Бир эвес коронавирустан аараан кижилерниң саны 10 ажа бээр болза, Сарыг-Сеп суурнуң спорт комплекизинде немей 25 кижи чыдар черни белеткеп турар.
Ниитизи-биле Сарыг-Сеп суурнуң эмнелге албан черлери байдалдың нарыыдай берип болурунга белен. Хууда камгалал чүүлдериниң курлавыры эмнелгеде бар деп, Каа-Хем кожуунуң төп эмнелгезиниң кол эмчизиниң хүлээлгезин күүседип турар Марина Ооржак чугаалаан. Ол ышкаш Сарыг-Сеп суурда медицина ажылдакчыларынга аңгы обсерваторну белеткеп турар дугайында, Марина Ооржак дыңнаткан.
Апрель айда Россияның хоорайларында өөренип турар студентилер Каа-Хем кожуунче мөөңү-биле чанып келген. Оларны үе-шаанда хынаан түңнелинде, аарыг кижи чок болган. Студентилер Россияның хоорайларынга пандемия чаа-ла эгелеп турда чанып келген болгаш Каа-Хем кожуун онча-менди болганын Марина Ооржак демдеглээн.
Паром аргыжылгазын кииреринге чедир каш-ла хонук арткан
Шупту нормаларга дүгжүп турар паромну Бельбей деп черге тургузар. Ону кылырынче бүгү-ле инженерлиг инфраструктураны тургузуп турар. Оңгарны казып, фундаментини кудуп турар. Фундамент трос кожарда багана тургузарынга херек.
Бо паром Каа-Хемниң чурттакчыларынга чугула херек. Чүге дизе 2019 чылдың күзүн транспорт прокуратуразы хол-биле кылган хемелерин хавырган болгай. Мооң мурнунда паромну эрикке хол-биле шарыыр турганы-биле бүрүнү-биле айыыл чок чоруктуң негелделеринге дүүшпес турган. Тываның эрге-чагыргазы ук четпестерни эдери-биле «Кара-Хаак» паромун Бельбейже шилчидер деп шиитпирлээн. Амгы үеде паром турар черинде чедип келген, ынчалза-даа ам дээреде ажыглалче кирбээн.
аа паром июнь эгезинде ажыглалче кирер дээрзин тудугжулар аазаан, ол ышкаш ооң чүък чүдүрүлгезиниң хемчээли улгадыр. Эрги паром чүгле 2 чиик автомашинаны чүдүрүп турган болза, чаа паром 5 чиик автомашина чүдүрептер болур.
Социал объектилер туттунуп турар
Коронавирус-биле холбашкан кызыгаарлаашкыннар турза-даа, Каа-Хем кожуунда социал инфраструктураны утпаан. Чижээ, чаа фельдшер-акушер пунктузун Эржей суурга тудар. Ол ышкаш өске-даа социал инфраструктураны база тудар.
Ол дээрге бажыңнар, котельная, уруглар сады, школа. База Сарыг-Сеп суурнуң уругларның уран чүүл школазының эде тудары планда бар.
Хамчыктыг аарыг турза-даа, амыдырал уламчылап турар. Каа-Хем кожууннуң чурттакчылары амгы үеде тургустунуп келген байдалдың өскерлиишкиннериниң эвин тып, бурунгаар чоруп орар. Каа-Хем кожуунче вирус келбейн, ногаан зонага артып каар дээрзинге идегээр-дир мен.
Виталий ПЕТРОВ. Ролан ООРЖАКТЫҢ тырттырган чуруктары.