Тоолчургу чугаа
Шаг шаанда кижилер эвээш шагда, бир кадай кылаштап чорааш, кат-чимистиг, кара суглуг өзенге чадыр кылып алгаш, чурт- тап-амыдырап турган. Бир кыжын өзениниң үстүү аксында деспектен ыяштап чорааш, кижи изи көрген. Истиң кылаштап чораанын көөрге, эр кижи изи болган. Ол исти кежилдир кылаштааш, чадырынга чанып келген. Ол кыштадыр ол-ла деспектен ыяштап кыштаан. Эр кижиниң изин көөрге-ле, кадайның изин келген санында-ла бир доза кылаштап каан боор мындыг апарган. Кадай база-ла көрген санында ашактың изин доза кылаштааш, чанар турган.
Чылдар чай-кыш дивес эртип-ле турган. Ийи-чаңгыс улуска ужуражырга:
— Сээң үстүңде өзен аксында база сен үелиг чаңгыс ашак үр чурттап турар — деп чугаалаар бооп-тур.
Кадай олургаш, сөөлүнде-сөөлүнде:
— Харын ында ашак сураа үнер чүве. Маңаа келзе, ыяштадып алыр, чадыр септедип-селидип алыр чүве — деп каар турган.
Ашакка база-ла ийи-чаңгыс, ында-хаая улуска ужурашкан санында-ла:
— Сээң адааңда өзен аксында сен үелиг кадай кижи чурттап турар — деп дыңнадыр турган.
Ону дыңнаан санында-ла ашак:
— Харын ында херээжен кижи шимээни дыңналгандан бээр үр апарды.
Ону бээр эккеп алгаш, шай хайындыртып ижер, чадыр ээледир чүве — деп, ашак бүгү назынында туралап келген.
Ашак-даа, кадай-даа бот-боттарының истерин басчып, сураан дыңнажып, аас-биле дамчыдып туралажыр боордан башка, бүгү назынында көржүп көрбейн барган чүве-дир.
Улуг-Хем кожууннуң Иштии-Хем чоогунда ол өзеннерниң адын чон ооң соонда ашактың турган черин — Ашак-Тура, а кадайның турган черин — Кадай-Тура деп адай берген чүве-дир.
«Тыва улустуң бурун чугаалары, тоолчургу болгаш төөгү чугаалары»
деп номдан.
“Шын” №32 2024 чылдың апрель 27