Бистиң Тывавыс делегейде экология талазы-биле эң-не арыг булуңнарның бирээзи болгай. Чуртувуста байлактар дыка хөй: тайга-сыннар, эм шынарлыг аржааннар, арга-арыг четчир. Чамдык бичии чурттарда чурттакчылары сыңышпас, экологиязы хирлиг, тайга-сын, арыг суглар чок черлер-даа бар.
Мен Уургайлыг аржаанынга беш-алды-даа чыл барбайн, бо чайын чедип, эмненип, дыштандым. Каш чылдар бурунгаар турганынга көөрде, шыргай арга болган-дыр. Магадап көрдүм.
Кижилерге үнелиг чүүлдер ооң назы-харының, сонуургалдарының аайы-биле аңгы-аңгы болур. Кажан назы-хар дөгүй бергенде, кижиниң кол-ла үнелеп чоруур чүүлү — кадыкшылы. Кадыкшыл — кандыг-даа кижиниң, кайы-даа назынында үнелээр, эң-не хумалаар өртээ чок байлакшылывыс-тыр.
Кадыкшылды улуг назылай бергеш, сактып келир бис. Чижээ, дискектери, холдары ыстап, аарып эгелээрге, ам-на оларга дуза херек апарган-дыр деп билиптер бис. Чүге шагда-ла ооң хемчээн албаан, аныяк үезинде камнанмайн чораан бис деп боданыр сен. Ол боттарывыстың буруувус болур.
ТР-ниң Күш-ажыл болгаш социал политика яамызының «Деткимче» коллективи (удуртукчузу Б.Б. Ооржак) улуг назылыгларга, кадыының байдалы кызыгаарлыг кижилерге дыштаныр черни ажытканы эки-дир. Чонга буян чедирип чоруурга, улуг өөрүшкү, мага-боттуң кадыкшылы кижиниң иштики сагыш-сеткилинден, ооң байдалындан, күш-сайзыралындан база улуг хамаарылгалыг.
Уургайлыгда өглерде, бажыңчыгаштарда дыштаныкчыларның сагыш-сеткили оожум, дүвүрел чок, таарзынып турар боор-дур. Арыг агаарны мага-хандыр тынып, аржаан суунга эштип, шоргаларга аксып, ижип эмненип турар чон хөй-дүр. Ында чүгле Кызыл хоорайдан эвес, Абакан, Красноярск, ырак кожууннардан янзы-бүрү нацияның кижилери дыштанып турар. Арга-арыг иштинде кандыг-даа үнүш бар: чодураа, ыт-кады, кызыл-кат дээш өске-даа. Оларның чыдын чаагайын.
Бажыңнарда, өглерде чурттап турар хоочуннарның хандырылгазы эки, хүнде беш катап чемгерер. Столоваяның ажылдакчылары аныяк оолдар өглерже аъш-чемни эккеп берип, кандыг чурттап турарывысты, чүү чедишпейн турарын үргүлчү айтырып турар болдулар.
Улуг поварывысты Кежик Ооржак дээр болду. Ооң дооскан эртеми – повар. Дыштанып турарларның чемге таарышпаан, хомудаан, оозу-моозу четпес деп турганын черле дыңнавадым. Столоваяда чайгы үеде студентилер арыг-агаарга, аржаан суунга эмненмишаан, амыдыралынга акшаны ажылдап ап турары эки-дир. Алаш Каң-оол, Айыраш Хомушку, Алимбек Сактаа поварның улуг дузалакчылары.
Кижиниң кадыынга аржаанның кайы хире ужур-дузалыын билир бис. Ооң-биле кады аъш-чем, сагыш-сеткил, дүвүрел, муңгарал чок дыштанып, эмненип алыры база кол чүүл болур. Кадыы кошкак улуг назыныгларга, кадыының байдалы кызыгаарлыг кижилерге шын чемненири база чугула. Каттыржып, хөглүг дыштаныры безин, кадыкшылга эки салдарлыг, каткы безин чамдык аарыгларны эмнээр болгай. Ынчангаш дыштаныкчыларны ашкарып-чемгерип, арыг-шеверни тургузуп турар коллективке өөрүп четтиргенивисти илередир-дир бис.
Чурукта: повар Кежик Ооржак дыштаныкчылар-биле; Алаш Каң-оол, Айыраш Хомушку, Алимбек Сактаа.
Зинаида КУУЛАР, дыштаныкчы.
Кызыл хоорай.
Чуруктарны авторнуң архивинден алган.
"Шын" №53 2024 чылдың июль 17
