Туберкулез – айыылдыг болгаш халдавырлыг аарыг. Ону аарыгның халдавыры– микобактериялар тывылдырар. А аарыгның үндези- ни – өкпе туберкулезунуң ажык хевиринден аараан кижи. Ооң тарадыкчылары болур каракка көзүлбес бичии микробтар аарыг кижиниң чараазында, сидиинде, аарыг бестерниң ириңинде болгаш өске-даа аарыг органнарда чоруур.
Туберкулёзтан аараан кижиниң чараазында Кохтуң муң-муң микобактериялары бар болгаш, дүкпүрүп каарга, шак ол микробтуг чараа кургап, доозунналгаш, агаарже тарай бээр. Ук микробтар кончуг изиг хүнде-даа, кыштың соогунда-даа өлбес, ай-айы-биле дириг артар. Ынчангаш кадык кижи тынарга, агаар-биле организмче киргеш, 20–30 минута болганда, хан-дамыр дамчып өзүп нептерээш, шупту органнарже тараар.
Микробтар организмче кире бээрге, кадык организм аарыг-биле демисежип, туберкулезтуң микробтарын янзы-бүрү аргалар-биле организмден үндүр ылгаарын кызыдар. Ынчалза-даа микробтар организмден долузу-биле үнмейн, кандыг-бир кошкак органга чыл-чылы-биле артып каап болур. Кажан кижиниң ниити байдалы суларап, соокка алзып, доңгаш, өкпеге дегдиргенде, грипп аарыы эрткен соонда, чайын изигде хөлүн эрттир дөгеленгенде, школачылар, студентилер берге сессия соонда нерв системазы кошкай бергенде, арага аймаа хөй ишкенде, организм туберкулез палочкаларынга удурланып шыдавайн, аарый берип болур.
Ук аарыгдан кандыг-даа орган аарып болур. Оларның эң-не кол нептергей хевирлери:
1. Өкпе туберкулезу. Аарыгның эгези билдинмейн, чоорту эгелээр. Кижиниң шаа төнер, уйгузураар, дүне деридер, ында-хаая куду олуртур, ижин аарып болур. Ол үеде эмчи барбайн, анаа эрттириптер болза, аарыг улам ханылап, кижи аарып баксырап, хөректен хан үнүп эгелээр.
Аарыгның эгезинде өкпениң дөзүнде бестери ыжып эгелээр. Ону чүгле рентген дузазы-биле көргеш, тодарадып болур. Шак ол үеде эмнээшкинни эгелевес болза, аарыг кедереп, өкпениң бодунче тараар – ыжыктар, янзы-бүрү хемчээлдиг оюлганнар тыптыр. Аарыгны үезинде эмнеп, хемчег албас болза, өске органнар кемдээр.
Туберкулезтан аараан кижи өг-бүлезиниң кежигүннери-биле харылзаазын кичээндирип кызыгаарлаары чугула. Ажы-төлүн чыттап чассытпас, чаңгыс орунга кады удувас. Чүге дизе бичии уругларның иммунитеди кошкак болуп, аарыгга дүрген алзыптар айыыл бар.
Чаш уруглар халдавырлыг микробтуг доозунну тынып, туберкулез аарып болур. Аарыг кижиниң чанында бичии уруглар чурттап турар болза, аарыг кижиниң думчук аржыылындан, иштики хевинден, чоттунар аржыылындан, орун-дөжек, аяк-савазындан ажы-төлче халдап болур. Ынчангаш аарыг кижиниң орун-дөжээн, удуур өрээлин, аяк-савазын аңгылаар, дүкпүзүн хлорлуг бүдүмел-биле аштап чуур. Бичии уругларны аарыг кижи-биле чоок харылзаштырбазы күзенчиг. Эң-не кол дүрүм– хууда арыг-шеверни шыңгыы сагыыр, бажың иштинге доктаамал өл-шык арыглаашкынны чорудар, аштап чуур, агаарладыр.
2. Бес туберкулезу. Бистиң республикада бес туберкулезундан аарып турарларның саны туберкулезтуң өске хевирлеринден аарааннардан хөй. Баштай кол нуруузунда чазын янзы-бүрү бестери (моюннуң, сегел адааның, боостааның, колдук адаанда) ыжып, улгадып эгелээр. Баштайгы чылда чазын, күзүн ыжып келгеш, оон чайын чиде бээр. Эгезинде кижи аарбас, ниити байдалы база шоолуг баксыравас. Ону чогуур үезинде илередип эмневес болза, ыжык улгадып, чүстер-биле тутчуп, частып болур.
3. Сөөк туберкулезу. Колдуунда оорга, моюн сөөктери, бут чүстери, ээгилер болгаш өске-даа сөөктер аарып болур. Эгезинде чүстер ында-хаая аарып, чүстер ыжып, мырыңай кылаштаттынмас апаар. Оорга сөөгү достайып келир болза, ол аарыгның ханылаанының демдээ болур.
Туберкулезтуң шупту хевирлеринден кадык кылдыр сегип, когун үзе эмнедип болур. Ол чүгле аарыг кижиниң бодундан хамааржыр. Амгы үеде аарыг улусту эмнээринге таарымчалыг бүгү-ле байдалдарны тургускан. Туберкулез аарыын эмнээринге үр үе негеттиннер. Аарыг кижи бодунуң кадыы дээш сагыш човап, камнанып, үргүлчү серемчилелдиг болурундан, эмнерин үспейн ижип, эмчиниң сүмезин сагып, аайы-биле чоруп турарга, аарыгдан адырлып алыр магадылал улуг.
Бир эвес туберкулез аарый берген болза, эмнээшкинни үзүктелиишкин чокка, чыл дургузунда эмнедири чугула. Аарыг улус 2-3 ай эмненгеш, ниити байдалы чүгээртей бээрге, эмнээшкинин соксадыптар таварылгалар база элээн хөй. Ол шын эвес, чүге дизе элээн үе эрткенде, шала эмненгениниң уржуундан аарыг катап каданнаар болгаш эмнээшкинниң түңнели багай болуп, аарыг кижиниң байдалын баксырадыр.
Туберкулезтан камгаланырының база бир хевири – эки чемненилге. Эргежок чугула белоктар, үстер, углеводтар, минералдыг дустар, витаминнер элбек чемнерни чогуур үезинде чип турары күзенчиг.
Үстүнде айыттынган камгалал хемчегден аңгыда, туберкулезка удур профилактиктиг хемчеглер база бар. Ол дээрге баш бурунгаар тарыышкыннар. Туберкулезка удур тарылганы чаа төрүттүнген чаштарның шуптузунга салыр. Дараазында катаптаар тарылганы (ревакцинация) 7, 12, 17 харлыында, улуг улуска 30 харга чедир чорудар ужурлуг. Бүгү-ле аарыглар-биле кол демисел – аарыгны баш бурунгаар илередип тодарадыры.
Республиканың туберкулезка удур диспансериниң көжүп чоруур флюоромобильдери чылдың-на график езугаар республиканың кожууннарының сумуларынче чурттакчы чоннуң өкпе-хөрээниң флюорографтыг шинчилгезин эрттирип турар.
Бо материалды номчаан кижи бүрүзү туберкулез аарыының хоразының дугайында база катап сактып, бодунуң болгаш чоок кижилериниң кадыынче сагыш салып, хөрек шинчилгезин чылдың-на ыяап-ла эртип турарын утпаза чогуур.
Бир эвес чоок кижиңер аарый берген болза азы аарыгның шинчизинге дөмей демдектерни эскерип калзыңарза, дарый эмчиже барып, шинчилгени чорударын кызыдар. Шак бо үеде үе чидирбези – эң-не чугула.
Сактып алыңар! Шын эмненип, эмчиниң сүмезин күүседип, эмнээшкинин соксатпас улус өске улуска аарыын таратпас, боду дүрген сегип, аарыгдан эмненип алыр. Силерниң сорулгаңар болза, чоок кижиңерни берге үеде деткип, эмнээшкин үезинде кады болуп, ол чааскаан эвес дээрзин көргүзери чугула.
Туберкулез аарыы берге-даа болза, ол эмнеттине бээр дээрзин черле утпас! Аарыгны эрте чадада илередип, эмнээшкинни үезинде эгелеп, эчизинге чедир эмненип алыры – аарыг кижиниң эң-не кол сорулгазы.
Антонина ЧАНЗАН,
Республиканың туберкулезка удур диспансериниң фтизиатр эмчизи.
«Шын» №9 2024 чылдың февраль 7