Ажыглал чок арткан дыл, соң-даарта барып төөгүнүң арыннарындан чиде бээр. Латин дыл дижик. Бурунгу итали дылдарның латин-фалиск адырының латин дылы бодунуң соонга салгакчылар арттырбайн чиде берген. Бижимел дылдыг турган болгаш, ол шуут-ла чиде бербээн, саазын кырында арткан. Ол ам кол нуруузунда хүрээ-хиитиң, эртемниң болганчок ажыглаар дылы апарган, ынчалза-даа аас дылы, чугаа дылы болуп артпаан. А улус-чон чугаалашпас, ажыглавас дылды өлген дыл дээр-ле болгай бис.
Тыва дылдың байдалы база ажаанзыралды болдуруп турар апарган. Ооң сөс курлавыры, чер-чер аайы-биле диалектизи “өндүр болгаш күчүлүг” орус дылдың болгаш хары дылдарның хөме таварыышкынын угбайн турар. Ынчангаш уттундурган чиңгине тыва сөстер көвүдээн, ооң бир көскү чижээнге “кайгал” деп сөс хамааржыр. Харалаан, совет үе-чадада ооң ёзулуг ужур-утказын эмин эрттир бужартадып, чуду-каралап каапканы кончуг, ам кээп ооң чиңгине утказы өскерилген, бир-ле ооржу, дээрбедекчи, үптекчи кижи кылдыр билдинер апарган. Херек кырында ооң чиңгине утказы көңгүс өске болдур ийин – чончу, олут орбас, чыдын чытпас, энергия-күжү эриин ажыр чалгып чоруур, соругдаанын черле салып өлбес, херек апарза, ол дээш амы-тынындан чарлырындан кортпас окпан-чикпен, эрес-шоваа кижини ынча дээр. Кара сөстеп чугаалаарга, кайгал дээрге эрес-шоваа, тудунгур-кавынгыр, дидими, тенээ иштинден иттире теп чоруур, экииргек, дузааргак кижи-дир. Лев Гумилевтуң төөгү эртемнеринче нептередип кииргени “пассионарий” деп сөстү чаңгыс “кайгал” деп тыва сөс-биле очулдуруп болгу дег.
Гумилевтуң бижип турары-биле алырга, «пассионаржы чорук дээрге бир-ле чүүлдү бүдүрүксээн өскертиксээн кижиниң ишти-хөңнүнден ала-чайгаар дештип үнүп келир хай-чагырга чок иттириг-дир».
Кайгал деп билиишкинниң чиңгине утказын катап эгидериниң дугайында удаа-дараа бижип, хөйге угаадып чор мен. Оон черле түңнел үнер боор дээрзинге бүзүреп чоруур мен.
Артур ХЕРТЕК.
"Шын" №45 2023 чылдың июнь 21