Моңгуш ӨЛЧЕЙ-ООЛ – 90 хары
Чечек ышкаш чараш сен деп мактавас мен,
Сен дег уруг тывылбас деп көгүтпес мен.
Пөрүксүмээр, эгениичел болзуңза-даа,
Бөдүүн болгаш ажыл-ишчи тыва кыс сен
деп сөстерлиг «Ыр дег чараш көстүп кээр сен» деп ырының сөзүн чогаалчы Монгуш Өлчей-оол, аялгазын Солаан Базыр-оол бижээн.
Улуг өгбе тыва чогаалчыларның болгаш композиторларның аразында Моңгуш Өлчей-оол биле Солаан Базыр-оол эң берге салым-чолдуг болганнар. Өлчей-оол чогаалчы бичиизинде бензинге өрттенген, арын-бажы, холдары өртең. Солаан композитор төрүмелинден караа көрбес болган. Ынчалза-даа олар амыдырал-чуртталганың бергелерин шыдажып эртип, боттары үжүк-бижикке өөренип, чогаал биле хөгжүмнүң бедиин теп, тыва чонунга уттундурбас ыры-шүлүк чогаалдарын арттырып кааннар.
Моңгуш Кунгааевич Өлчей-оол 1934 чылдың декабрь 22-де Чаа-Хөл кожууннуң Ак-Туруг сумузунга төрүттүнген. Бир эвес дываажаң оранынче чоруй барбаан болза, декабрь 22-де чогаалчывыс 90 харлаанын демдеглеп турар ийик. ССРЭ-ниң чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү чогаалчы өгбевистиң 90 харынга бистиң байыр чедириишкинивис – ооң чогаалдарын магадап номчуурувус-тур.
ТӨРЭЭН ЧЕРИМ
Өзүм-тыным тудуш чуртум,
Өскен-төрээн тыва черим,
Сени мактаар, сени деңнээр
Чечен сөстер чедишпес-тир – улуг-дур сен.
Ынчангаштың ынак мен, ынак мен,
Ындынныг-ла мен.
Кадыр тайгаң, хамык аргаң,
Чечек-биле шиметтинген
Калбак ховуң, көвей хемиң
Челээш өңде чайынналган – чараш-тыр сен.
Ынчангаштың ынак мен, ынак мен,
Ындынныг-ла ынак мен.
Арбын малдыг, кежик-чолдуг
Ажылчы чон омак-хөглүг,
Алдын, мөңгүн, аңныг-меңниг
Арга-сыннар аржаан суглуг – байлак-тыр сен.
Ынчангаштың ынак мен, ынак мен,
Ындынныг-ла ынак мен.
Өзүм-тыным тудуш чуртум,
Өскен-төрээн тыва черим,
Чарлып болбас эргимим сен,
Чассып чоруур авам ышкаш, эргелиг сен.
Ынчангаштың ынак мен, ынак мен,
Ындынныг-ла ынак мен.
1962
ЧАА-ХӨЛДҮҢ АЙДЫҢЫНДА
Чалгыглар бо шимээн чокка сүржүп келгеш,
Чанывыста эрикке кээп шулурашты.
Чартык айның херелдери кылаң сугнуң
Чалдарынга эсти дүжүп мөңгүннелди.
Чаражымның дыдырарган чымчак чажы
Чаагымны эргеледип суйбай берди.
Шынчы чүрээм арыг чымчаан билген ышкаш,
Чылыг хоюг эгиннери чыырлып келди.
Чаа-Хөлдүң агымы дег өткүт ырлар
Салгын-сырын аайы-биле куттулуп тур...
Амырактың арнын көрүп, үнүн дыңнап,
Айдың дүннү эрттирерге, магаданчыын!
1959
ЧУРТТАКСААР МЕН
Ак-көк дээрниң хоюг, чараш делгемнери
Аяс, арыг турарын-на күзээр-дир мен.
Эртемденниң эгелеп каан шинчилели
Эчиске киир эртинезин ажытсын деп,
Алдын хүннүң херелинге
Амыр тайбың чурттаксаар мен.
Черниң кыры, мөңге час дег, чылдан чылче
Чечектелип турарын-на күзээр-дир мен.
Чоннуң улуг, чогаадыкчы үүлези
Шорулгак чок, күзел хандыр чогузун деп
Чырык черге амыр чоргаар
Чыргал чаяап чурттаксаар мен.
Агып баткан хемнер, хөлдер, далайларым
Аржаан болуп, чыдарын-на күзээр-дир мен.
Кижилерниң күжү-биле чүгеннеткеш,
Кижилерге дыңнаңгыр бооп, чагыртсын деп,
Эки чуртум сугларының
Ээзи бооп чурттаксаар мен.
Агаар – хоран,
суглар – хоран,
черим – хүл бооп,
Амыдырал буурап каарын күзевес мен!
Чаңгыс катап төрүттүнер салым-чаяан
Чараш болгаш хомудал чок болзунам деп,
Катаптавас тыным-биле
Халап дуглай чурттаксаар мен!
Өртемчейни дайын-биле өрттедиксээр
Өлүрүкчээ өжүм ханмас өжээти мен.
Атомнуг боо-чепсек адар туржук,
Ады-сураа делегейге турбазын деп,
Дагыннавас назынымда
Дайын дуглай чурттаксаар мен!
1964
“Шын” № 98 2024 чылдың декабрь 21