«Сылдыс ышкаш дээрге чайнап чырып чорааш, кажан-на-бир караш дээрин хараадавайн, чурттап чор бис» – деп, тыва ОМОН-нуң хоочуннары бот-боттарынче көржүп, шала муңгак хүлүмзүрдүлер.
Элээн чылдар эртерге, чамдык чүүлдерни чугаалап бээр арга тургустунуп келгенинге өөрүп, олар боттарының байырлалын таварыштыр сеткилин ажытты. Шагдан тура акы-дуңмалышкы чоннар аразында чаргы-чаалы, чидириг, хилинчек-човулаң деп чүвени эъди-кежинге көрген хоочуннар, чүгле эки чүүлдерни сактып артып калганы сагыжывыска таарышты…
Аян СОТПА:
– Бо үеде делегейде чүү болуп турарын сайгарып олургаш, болганчок-ла эрткен үеже эглип кээр апарган мен. Отряд тургустунганындан бээр үр болбаан – 1995 чыл. Орай кежээ кыйгы салган – дораан келир дугайында. Мен кады ажылдап чораан чамдык эштерим-биле мырыңай агроинституттуң дискотеказындан «көдүрүлген» бис. Даңгаар эртен отрядка белен турар даалга алгаш, сыр даң бажында чыглып келген бис. Соталыг харылзаа деп чүве бар эвес. Ынчалза-даа озалдаан, келбээн, дыңнаваан кижи чок, шупту чыскаалда.
Командиривис Валерий Тарыма ам дораан бежен шаа кижи херегин тайылбырлаан. Сайыдывыс Сергей Монгуш биске идегеп турарын билгеш, турган-на боттарывыс шупту аъттаныпканывыс ол. Ада-ие, өг-бүлелер кайнаар бисти үдеп турарын орта билбес, дүвү- далаш чорупкан бис. Абаканга чедир автобустар эккеп каан, улаштыр поездиге чоруптувус. Май 9-та Тиилелге байырлалын орукка эрттирдивис.
Червленный деп суур чанынга кээривиске, манаар деп дужаал келген. Сөөлүнде тускай демир камгалалдыг поезд кел чыдары дыңналган. Ооң-биле Грозныйга четкен бис. Көңгүс өске даалгалар күүседир ужурлуг, каш автоматтыг, моңнарлыг, щиттерлиг отряд улуг дайын чаттылган черге кезек «азып» чоруй-чоруй, өске шериглер ышкаш ол үениң байдалынче дүргени-биле шымнып кире берген бис.
Ондар ЧАЛЫМ-ООЛ:
– 1996 чылдан 2012 чылга чедир ОМОН-нуң дайынчызы болуп, Кавказче 11 катап сургакчылап чораан мен. Шилип алган мергежилимни үнелеп, чүгле карак кызыл ажылдап чордум. Ол үеде акша-шалың айтырыы нарын, кол чүве – чүгле чер-чуртунуң мурнунга харыысалга. Грозныйга баргаш, дайын-чаа болуп турар чурт кандыг болурун ынчан көрген мен. Шаандакы дириг-чуруктарда ышкаш, хоозураан хоорайлар, түреңги чуртталга, бузулган хуу-салым... Эрлер-биле ыыт чок кайгап эртивис. Кайда келгенивис билдине берген. Дамырларда хан соолаңнаар, төрээн черим, чоок кижилерим караамга чуруттунар.
Баар черивиске чеде бердивис де, оон-моон салют адып эгелээн. Бисти манап турган эштеривис бисти уткуп турганы ол болган, чаңчыл ындыг. Бис, билбес улус, черге чыда дүшкүлээнивисти сактып олур мен. Девидээривисти канчаар!
База бир сактыр чүүлүм – турган черивисти долгандыр снарядтарның куруг холаларын шөйүлдүр аскылап кааны, манаваан аалчы чоокшулавас кылдыр. Дүне ыт-куш аңаа дээпкеш баар, дааш-шимээн үнер-ле! Ийи каът оруннарга чыткан оолдар оон шурап бадып турганнар.
Алаш СОТПА:
– Мен 1993 чылда, отрядтың тургустунганындан тура, ОМОН-га ажылдап эгелээн мен. Мээң сактырым солун чүве – Грозныйга бир дугаар баргаш, рынокка коргуш чок садыгланып кылаштап турганывыс. Билбезивис, бүзүрээчеливис ындыг турган ирги бе. Сөөлүнде чылдарда рыноктарга-ла шагдааларже халдап, адып-боолап турган болгай. Бис аңаа таваар кылаштажып турганывыс, ам сактып олурарымга, элдептиг.
Бир катап ыйлагар оруктап даглар аразында колоннада чоруп-ла олур бис – тыва ОМОН отряды, база Свердловскының СОБР отряды. Та канчап ол Цоци-Юрт суурже кире халды берген улус бис… Бисти бүзээлепкен. Удурланыкчыны чоокка ынчан көрген мен. Баиналар иштинден үнмейн, шимчевейн барган бис. Чаңгыс эпчок хөделиишкин – чепсегленген чүс ажыг чеченнер маңаа бисти кырып кааптарында кандыг-даа чигзиниг чок. Гранатомёттарын, автоматтарын бисче углап алган, бедик-шыырак чеченнер бисти салыксавайн турары илдең.
Командир В. Тарыма чааскаан оларның-биле чугаалажып эгелээн. Ол хире изиг аажы-чаңныг чон-биле та канчаар “дылдажып” турган – билбес бис, дыңнаваан бис. Түңне- линде, бисти салыпкан. Колоннавыс орукту уламчылааш, Курчалой чанынга турган Уралдан полкче чоокшулап келген бис. Канчап эртип келгенивисти полктуң командири полковник Манасенко пат кайгап турган.
Валерий ТАРЫМА:
– Мен ынчан кандыг-даа арга-биле оолдарны ол суурдан үндүрерин бодап турган мен. Боданып олурарымга, чеченнер-биле чугаалажырдан өске кандыг-даа арга чок, оон башка кым-даа эглип чанмас. Канчаар боор, бажымга киргени-ле ол болган – хөөредип кирипкен мен. Турар черивисти командылал черинче дамчыдыптывыс, каш минута болгаш вертолеттар биле немей күштер маңаа келир, бис маңаа багай чүвеге таваржыр болзувусса, суурдан чүү-даа артпас, ооң орнунга бис оожум улаштыр эрте берээли, кымга-даа дээр сорулгавыс чок дээш турупкан мен. Элээн үр меңээ бүзүревейн шаг болганнар. Оон ол тус черниң эң улуг назылыг кырган өгбези келгеш, мээң-биле аңгы чугаа кылды. Ооң-биле дугурушканывыс – тайбың эрте бээривис. Цоци-Юрттан үнүп чоруп ора, ам-на эът-кежим соолаңайнып, дер-бус дүжүп, кандыг хай-халаптан үнүп келгенивисти, араатанның аспаандан адырлып алганывысты бодап чордум. Өршээ!
Полкка кээривиске, үр болбаанда, мени ыңай-бээр кыйгыртып, кончуп-ла эгелээн, канчап чеченнерге таварышкан, чүү болган дээш-ле… Чаңгыс кижи ынчан ол хамык сайгаржыышкынны соксаткан. Алдарлыг генерал-лейтенант Романов-биле ынчан бир дугаар хол тутчуп ужурашканым ол. Шуптузун шыны-биле төөгүп берген мен. Бажын чайгап оруп-оруп, сейфтен коньяк уштуп эккелгеш, куткаш: «Четтирдим, оглум, чидириг чок үнүп келгениң дээш» – диди. Ол кайгамчык командирге ужурашкан соонда, неделя хире болганда, Грозныйда Минутка аттыг шөлчүгешке частып кагды.
Сергей ШЫРЫЫЖЫК:
– Бир катап бистиң турган черивиске тыва херээжен кижи чедип келген. Хөөкүйнүң өөнүң ээзи чечен сөөк кижи болган, дайын эгелээрге, кайнаар барганы билдинмес. Боду үш ажы-төлү-биле артып калган. Ижер-чиир аъш-чем төнген. Тыва ОМОН чоок-кавыда келгенин дыңнааш, тып чедип келген. Кээргээр деп чүвевисти – хары черде тыва херээжен кижи улчуп чоруур. Хөөкүйнү! Бис бар-ла турган хамык курлавырывысты шоодайларга суккаш, бажыңынга чедирип бердивис. Ооң салым-хуузу кандыг болган ирги деп бодаар-дыр мен.
Тываларның ылгалып турган чүүлү – акша-биле садып албас отряд болган бис. Блокпостуга турарга, ындыг чораан, машина эртер-ле, документилерни сунар-ла, иштинде акша суп каан боор. Бисти командир ол талазы-биле сургап-ла чоруур – дайын-чаага келгеш, чүгле кылыр ужурлуг ажылын күүседир, акша-биле багай чүве кады келир деп. Ону ыяк билир турган бис. Бир эвес акша сунуп турар болза, хынаарывыс дам баар, ол машина бистиң 31 дугаар блокпостуну эртип шыдавас. Тывалар-биле садыглажыышкын бүтпес боорга, чеченнер өске суурлар таварып, бисти ояр ужурга таваржып турганнар. Чеченнер бисти «ЯпонОМОН» деп шолалап каан. Рациядан дыңнаан бис, дылдарывыс дөмей болгай.
Павел КАСТЕРОВ:
– Радио харылзаазы, тывалар турда, экижип кээр. Бистиң оолдарның тыва дылын командирлер амырап ажыглаар чүве. Тывалар оон-моон медээлерни солчуп кааптар, дайзын дыңнап олурар, ынчалза-даа утказын шуут билбес, ынчангаш дыка хөй операциялар арыг болгаш эки үре-түңнелдиг эртер турган. Ынчангаш эштеримге канчаар-даа аргажок чоргаарланыр чораан мен.
Мээң бир сактыр чүүлүм, Уралдан полк-биле колоннага чораан бис, ээлчег аайы-биле үш дугаар машина кылдыр. Чанымда – командир Валерий Тарыма. Бир көвүрүгге чоокшулап чорувуста, кырында чудуктар чүдүрүп каан бир “Урал” бисти кызып-кызып эрте халдааш, мурнувуста туруп алды. Чолаачызы “Ленин” деп шолалыг оол. Кажар кулугур боор деп каттыржып чораан бис. Үшкү машина бооп эртер ыйнаан че, тенек чүвени дишкеш, тооваан бис. Көвүрүгнү баштайгы ийи машина эрте халыткан, дараазында бистиң мурнувусче кирген “Ленинниң” машиназы көвүрүг кырынга чорда, хенертен көвүрүг чазылгаш, “Урал” мырыңай агаарже ужуп үндү, чудуктар тарадыр чаштаан. Частыышкынның чалгыы дыка күштүг келген. Мурнуку шилдиң бузундулары бисти хөме шаапкан. Миннип кээримге, чүү-даа дыңналбас, кулаам дүлейлеп калган. Валерий Ооржакович дужаалдар берип чадап турар. Шуптувус тоо-быдаргай. Бисти мурнап баргаш, чазылган машинаның чолаачызы “Ленин” деп солдат аңаа чок болган. Салым деп чүве ындыг. Үези кээрге, чайгаар иттире бээр деп дыңнаан мен.
Марат БУЗУР-ООЛ:
– 1997 чылдың төнчүзүнде ОМОН-га ажылдап кирген мен. 5 чыл ажыг ажылдап чорааш, балыглаткан мен. 2001 чылдың август 11-де чазылгаш, ОМОН-дан чорутканым ол. Ол хүн Тывадан Петр Севек база чок болган. Мен чолаачы чораан мен. Үш кижи балыгланган. Оларның аразында байдалы эң берге кижи мен турган боор мен. Бүгү мага-бодумну долдур бузундулар, чамдыктарын ам-даа бажым, хөрээм иштинде эдилеп чор мен. Хангальская кудумчузу ышкаш чүве. Постулар хынап чораан бис. Хенертен дааш үнген, машина шимчеш дээн соонда, чүнү-даа сагынмас мен. Миннип кээримге, машинадан эш-өөрүм уштуп турар, оон миннип кээримге, Моздоктан Краснодарның эмнелгезинче чорудуп турар. Дараазында бир миннип кээримге, самолет иштинде мени азып каан, пөстер-биле ораап каан. Кады төрээн дуңмам мени кезек азырап, Тываже эглип кээримге чедир карактаан. Отрядтан ынчаар чоруур ужурга таварыштым. Чуртталга өскерилген. Ынчалза-даа эш-өөрүм-биле бо-ла ужуражы бээр мен. Эртер оруум черле ол турган боор оң.
Вадим БОНДАРЕВ:
– Тозан чылдарда база 2000 чылдарның эгезинде ниитилелге чурум тударынга ОМОН-нуң ачы-хавыяазы дыка улуг деп санаар мен. Ол үеде чурт иштинге болгаш республикага байдал нарын турган. Ажыы-биле чугаалаар болза, бажы-биле кылаштажып турган чурум үрекчилерин чүгле тыва ОМОН оожургадып, орталандырып турган. Кем-херек үүлгедикчилери ОМОН деп дыңнаанда, шыпшың баар. Кожууннарже ОМОН үнүпкен деп чугаа үнзе, суурлар, хоорайлар оожургап каар.
Өске бир кылып турган ажылывыс – кызыгаарда контрабандага удур ажылдар чорудары. Автомадын чүктеп алгаш, чер кезип ажылдап чоруур ОМОН дайынчызын чамдык аалдар аъшкарып-чемгерип, аът-хөл-биле дузалаар-даа чорду. Чамдык кижиер, безин аяк шай кутпас, тоовас. Мал-маган оору кедергей турган болгаш, тайга-сыннарга, ховуларга ажылдаар турган үелер база тозан чылдар ол.
Богдо-Гэгээн ыдыктыг башкы кээп чорда, база тыва ОМОН ооң айыыл чок чоруун кадагалап турган. Бүдүн Тываны бир неделя дургузунда кезип келдивис. Улуг башкының айызын ОМОН алган деп санаар мен. Каш хонганда катап Чечня чоруп турганымны сактыр чордум.
Росгвардияның Тывада эргелелиниң Адыг аттыг ОМОН отрядының хоочуннары аныяк дайынчыларга чоргаарланып, оларның эрес-дидим чоруун деткип, дуржулгазын солчуп, ажыктыг сүмезин берип, удаа-дараа чедип кээрлер. Ада-чурттуң камгалакчызы болганда, аткаар базар харык чок.
Чечен-даа, украин-даа черден кыйгы келзе, ОМОН хүлээлгезин чалданыш чок күүседип чоруптар дээрзинге чигзиниг чок.
/ Виктория ТАС-ООЛ, Росгвардияның парлалга албаны.
"Шын" 2023 чылдың апрель 1 №23
#Шын #Тыва #ОМОН #Росгвардия
