Тывага организастаттынган кем-херек үүлгедиглери-биле демиселди күштелдирер дээш, Иштики херектер, Күрүнениң айыыл чок чоруунуң албаны болгаш Истелге комитединиң киржилгези-биле организастыг кем-херек үүлгедиглери-биле демиселдиң комплекстиг хемчеглерин Тыва Республиканың Чазаа 2022 чылда бадылаан. Ол үеден бээр организастыг кем-херек үүлгедиглери-биле демисел республикада шыңгыы чоруп турар. 2025 чылдың май 17–20 хүннеринде Росгвардияның дайынчыларының деткимчези-биле “010” деп кем-херек үүлгедикчилериниң организастыг бөлүүнүң хартаачыларын болгаш кежигүннерин тудуп хоругдаан. Бо бөлүктүң кежигүннери бай-шыдалдыг кижилерни, сайгарлыкчыларны коргудуп, оларның акша-төгериин болгаш өнчү-хөреңгизин хунаап ап, ол ышкаш боттарының албан-хүлээлгезин күүседип турган күрүне албан черлериниң ажылдакчыларынга безин кыжанып турганнар.
Кем-херек үүлгедиглерин организастыг чорудар бөлүктер Тывага турбаан деп болбас. 2010–2020 чылдарда Тывага “кара шериг” дугайында янзы-бүрү дамчыыр чугаа-соот тараан, ынчалза-даа “кара шериг” деп чүл дээрзин кым-даа тода билбес, “кара шериг” кижини кым-даа көрбээн, чамдык кижилер ону хоозун чугаа-дыр дээр. Тывада “кара шериг” бар азы чок дээрзиниң дугайында тодаргай медээлер эрге-хоойлу органнарының талазындан чок турган.
Тывага “кара шеригниң” төөгүзү 2008 чылда эгелээн. Российжи грузин херектээннер аразынга ат-сураа эки билдингир, “деңзизи аар” херектээн Камо Егиазаров Шагаан-Арыг хоорайда эдип-чазаар колонияга кеземче херээ эрттирип чедип келген. Ооң мурнунда бистиң республикада эдип-чазаар колонияларга херектээннер аразынга ол хире “ат-сураглыг” херектээн кеземче херээн эрттирип турбаан чүве-дир. Тус черниң херектээннери аразында чер-чурт аайы-биле аңгылашса-даа, организастыг бөлүктежир деп чүве чок турган. Саян артында лагерьлерге херек эрттирип чораан Камо Егиазаров херектээннерниң организастыг бөлүүн тургузуп, хоругдалда херектээннерге акша-төгерик (общак) чыылдазын эгелээн. Бир эвес акша чыылдазынга киришпес болза, Саян артында лагерьлерде тываларны херектээннер кызып-кыйып эгелээрин Камо чарлаан. Мурнуку үеде Тывада эдип-чазаар колонияларга ындыг чүве турбаан, ооң алыс ужур-утказын-даа тус чер чурттуг херектээннер эки билбес болгаш, аңаа киржип эгелээннер. Аңаа киришпээн херектээннерни дорамчылаар чорук тыптып, аңаа өске херектээннерни Камо хаара туткан. Ооң уламы-биле ол чүүл Тывада өске-даа эдип-чазаар колонияларга тыптып келген. Аңаа салдар болган бир чүүл – ол үеде колонияларда херектээннерни аъшкарар-чемгерери, идик-хеп-биле хандырары дыка берге турганы. Эдип-чазаар колонияларга “ажык хүннерни” эрттиреринге, аъш-чемни, идик-хеп чыырынга, херектээннерниң төрелдеринден аңгыда, кеземче херээ эрттирип чорааннар идепкейлиг киржип турганнар. Шак ынчаар “кара шериг” тургустунуп эгелээн. Хосталып үнген “кара шеригжилер” дамчыштыр херектээннерниң ниити акша-хөреңгизин чыыры республикага тараан. Чыгдынган акша-төгерикти хоругдалда бөдүүн кижилер эвес, а организастыг кем-херек үүлгедир бөлүктерниң баштыңнары аразында үлежип ап турганнар.
Иштики херектер органнарының организастыг кем-херек үүлгедиишкиннери-биле демисел чорудар регион эргелелдерин чок кылганы, херектээннерниң “кара шериг” ышкаш, организастыг бөлүктери хоругдал черлеринге болгаш оон дашкаар тыптырынга дыка салдарлыг болган.
Чүгле Тывага эвес, а бүгү чуртка нептереңгей апар чыткан “Херектээннерниң чаңгыс деми” («Арестантское уголовное единство”) шимчээшкинче Россияның эрге-чагыргазы 2020 чылда шыңгыы кичээнгейни салган. Ол чылдың август 17-де Россия Федерациязының Дээди суду “Херектээннерниң чаңгыс деми” шимчээшкинни экстремисчи организация деп чарлаан. Оон-на организастыг кем-херек үүлгедиишкиннери-биле демисел дошкуураан.
Тывада эдип-чазаар 1 дугаар колонияга кеземче херээн эрттирип турган херектээннер аразынга улуг салдарлыг грузин оор Руслан Гегечкори (Шляпа-младший) “кара шеригниң” баштыңы деп санады берген О. Доңгакка херектээннер ниитилелинге бедик черни ээлээринге дузалап, бодунуң “оралакчызы” кылып алган. Руслан Гегечкори 2018 чылдың март айда кеземче херээнден хосталып үнүп кээрге, О. Доңгак ону Красноярскының аэропортунга чедир үдеп каан. Ооң соонда О. Доңгак Тывада херектээннерни баштап, кожууннарга болгаш эдип-чазаар колонияларга бодунуң хайгааракчыларын тургускан, организастыг кем-херек үүлгедиглеринче улуг болгаш бичии назы-харлыг, кортук, амыдырал-чуртталгазы берге байдалдыг кижилерни хаара тудуп эгелээн.
Чаңгыс удаа эвес шииттирип чораан О. Доңгакты 2020 чылдың август айда тудуп хоругдааш, “Кара шеригниң” баштыңы деп буруудадып, Россия Федерациязының Кеземче кодекизиниң 210.1 чүүлү ёзугаар “Херектээннер ниитилелинге бедик черни ээлээни дээш” хосталгазын казып шииткен.
“Кара шеригниң” баштыңының олуду ээн калбаан. Ол-ла Руслан Гегечкори 2020 чылда А. Дажывааны аңаа олуртуп каан. О. Доңгактың үезинде хайгааракчыларны А. Дажываа бодунуң кижилери-биле солааш, херектээннерге (общакка) акша чыылдазын улам калбарткан. А. Дажываа хууда сайгарлыкчы чорукче кирип, мал-маган азырап өстүрер кижи бооп, бодунуң кемниг үүлгедиглерин ажыттаар бодаан.
2022 чылдың чайын Айыыл чок чоруктуң федералдыг албанының ажылдакчылары Дажывааны болгаш ооң сүлчээчилери 14 кижини туткаш, Москвада «Лефортово» кара-бажыңга аппарып хоругдаан. “Кара шериг” херээниң истелгезиниң үезинде ол организастыг үүлгедикчи бөлүктүң 30 ажыг кежигүннерин илередип туткан.
“Кара шериг” бөлүктүң баштыңчыларының болгаш кежигүннериниң организастыг үүлгедиглерин истеп тодараткаш, оларны Москва хоорайның Головинский судтуң шиитпири-биле хосталгазын казып шииткен. Экстремисчи бөлүктү организастааны болгаш ону акшаландырганы дээш, оларның хосталгазын 8–10 чылга казып шииткен.
Ниитилелдиң болгаш хамаатыларның айыыл чок чоруун камгалаары хоойлу-дүрүм болгаш корум-чурум камгалалының тускай албан черлериниң кол сорулгазы. Кем-херектерни организастыг үүлгедир чорукту болдурбас дээш, тускай сорулгалыг албан черлери боттарының ажыл-чорудулгазын ам-даа шыңгыырадыры чугаажок.
Ш. МОҢГУШ, парлалганың ажык медээлеринден белеткээн.
Чурукту интернеттен хоолгалаан.
«Шын» №20 от 2025 чылдың май 29