Кавайым — мээң авайым

Шала кырынга чаяңнаары чараш, орун баарынга опаңнаары онза орус кавайны көрүп чор мен. А бодум чөргеп-ораап, баглап-шарып тургаш, ааткыышка тыва кавайга өпейледип өстүм.
Өпей-өпей, өпей сарыым,
Өрү көрем, айның чырыын.
Оон артык хүннүң чырыы
Оглум сеңээ эртен келир.
Өпей-өпей, оой,
Өпей сарыым, ээй.
Өрү көрем, оой,
Айның чырыын, ээй!

Мени авам ТАР үезинде ынчаар өпейлеп чораан. Бо “Өпей ыры” Тыва Автономнуг область, Тыва АССР, Тыва Республика чылдарында уламчылавышаан. Ырлаңар даан, аялгазы кайы хире-дир? Тааланчыы таптыг-дыр бе? Уяранчыг аялга улустуу-дур, а сөзү Степан Сарыг-оолдуу-дур. Алексей Чыргал-оолдуң Илья Медээчиниң сөзүнге чогааткан “Өпей ырызын” 1952 чылда “Ырлар” деп номдан база-ла И. Медээчиниң сөзүнге “Чассыгбайым, удуп көрем” деп ырызын 1959 чылдагы “Ырлажыылы” деп номдан доктаадып ап болур.

Өпей ыры өске ырылардан ылгалдыг, улуг кижи безин уярай бээр, удуксай бээр. Хоскан өшкүнүң анайын алзыры база ындыг, тоотпалап-ла, тоотпалап-ла турарыңга, анайын тооптар. Тоотпалаары база дыка тааланчыг. Чамдык улус тоотпалаан соонда, алганыптар. Өпейлээринге-даа, тоотпалаарынга-даа өөренген улус турар. Чамдык чижектерни эртем-шинчилел черлеринден, радиодан база телевидениеден, улустуң боттарындан-даа көрүп болур бис. Ылаңгыя Улусчу чогаадылга бажыңынга ынанмас аргавыс чок. Бо Чогаадылга бажыңы өл-чаш үевисти сагындырып, “Өпей ыры” мөөрейни өөскүттү. Мөөрейге 39 шүлүктүң шынарын тодараткаш, түңнелин жюри кежигүннери массалыг парлалга чепсектери таварыштыр дораан-на чонга тарадыпты. А мээң каш сөзүм мындыг.

“Чаныксааным, чедиксээним хонажымга”, “Аян ырлар сиңнигип каан” —деп одуруглар шүлүктерде бар болду. Тыва кижи “Чедиксээн хонажым”, “Ырылар сиңип калган” дээр. Уругну ааткыышка (Өршээ! Өршээ!) чайгавас, кавайга чайгаар. Авторларның оваарымчалыг болуру күзенчиг. Оон ыңай күзелим — шилиттинген шүлүктерге аялгаларны дарый бижээш, ноябрьның 23-те — Ава хүнүнде! — “Өпей ыры» байырлалын эрттирипкен болзувусса! Чүгле бо чаа ырыларны эвес, эртем шинчилел институдунда, радио болгаш телевидениеде база Күрүне архивинде шаандакы бижилгелерни база киириштирип тургаш. А артистеривис, амгы аваларывыс өпей ырын база өөскүтсүннер. Бодум база боданыйн, бо болза кандыг-дыр?

Кавайым — мээң авайым
Өл-чаш шаамдан өскен черим —
Өшкү чөөктүг кавайым бо.
Өшкү чөөктүг кавайымга
Өпейлеп каан авайым.

Өпей-өпей, кавайым,
Өпейлеп бээр авайым.

Ааткыышка азыптарга,
Агаарга баар кавайым.
Агаарга бо кавайымга
Авам мени өпейлеп каан.

Өпей-өпей, кавайым,
Өпейлеп бээр авайым.

Өл-шык өтпес, кургаг кылдыр
Өдек урган кавайымны.
Өдек урган кавайымга
Өпейлеп каан авайым.

Өпей-өпей, кавайым,
Өпейлеп бээр авайым.

Салгалдарым база-ла
Саналдырган кавайым.
Чөргек ораап, баглап- шарып,
Чөгел төтпээн, авайым.

Өпей-өпей, кавайым,
Өпейлеп бээр авайым.

Кара-Күске ЧООДУ,
кавайлатканындан бээр 87 чыл болган өпеяа.

"Шын" №51, 2023 чылдың июль 12.